"Gaizki itzulitako liburua irakurleak bueltatu egin beharko luke"

Gazte-gaztetandik, unibertsitate, kafetegi eta antzokiko kideen aurrean ubikuotasun-dohainaren aldeko agertzen nintzen. Ene ustez, pertsona askori gertatzen zaio horixe, baina nik serio proposatu nion ene buruari horrela izatea. Gerora, hori ezinezkoa dela konturaturik, saiatzeari utzi nion baina, halaz ere, gauza askotan esku hartzeko, deus ez galtzeko eta dibertso izateko grinak bizi-bizirik dirau ene baitan. Hori ez dut alor profesionalera mugatzen, eguneroko bizimoduan ere horrelakoxea naiz, gizakiekiko harremanean. Behin ere ez zait gustatu intelektualekin baizik ez elkartzeko intelektualek duten mania hori. Oso-oso jakintsuak eta jakintsu ez direnen arteko hierarkia horrek jai du nirekin. Interesgarria pertsonekin komunikatzea da.

Komunikatzea hizkuntza batean aritzea baino gehiago da, bestea ulertu nahi izatea eta nork bere burua ulertaraztea da. Burutu ez nuen eleberri proiektu batean pertsonaia bat, nik izan ez nuen amonak munduko hizkuntza denetan egiten du berba. Ene buruaren, ene idealen proiekzioa zen hura.

/imgs/20070301/img.entrevista.02.jpg Argentinan espainiera penintsularraren (versus Argentinakoaren) ezarpenaren aurrean arbuio sakona sentitzen genuen baina, aldi berean, eskolan hizkuntza zaintzen ikasi eta hartara zaletu ginen. Zuzen, are akademikoki, idatzi eta hitz egiteko grina zegoen gure artean. Horrek, hein batean, geure hizkuntzan elebidun bihurtzen gintuen. Guk ez genituen aditzen konjugazioak ikasi behar izan genituen, guk ez genituen bigarren pertsonako formak (tú eta vosotros). Bigarren Hezkuntzan, berriz, ingelesa eta frantsesa derrigorrezkoak ziren. Hizkuntza jendearen bizitzan sartzeko bide bat da. Eta besteren bizitzetan sartze hori argentinarrari ikaragarri gustatzen zaio.

Nire kasuan, behintzat, ez. Beste hizkuntza bat espainieraz adierazi, birsortu eta asmatu egin dezaket, baina ez alderantziz.

Jeneralean, xede-hizkuntzako herrialdean bizi izatea komeni da.

Itzuli ahal izateko funtsezkoa da, hizkuntza hori ez ezik, bertako kultura, ingurunea eta denbora ere ondo ezagutzea. Horrela egin ezean, testua naturalizatzeko ?hots, xede-hizkuntzara egokitzeko? arriskua dugu. Akats horretan erotzekotan, jatorriari bete-betean dagozkion fenomeno batzuk erresonantzia kulturaltzat traizionatuko ditugu. Eman dezagun, adibidez, janari brasildar bat: berezko osagaien eta prestatzeko moduaren ordez ezin dugu Espainian ezaguna den errezeta bateko prestaketa eta lehengaiak eman, protagonistek jaten dutena errazkiago ulertuko dela aitzakia baliatuta ere. Narrazioaren errealitatetik testua urrundu egingo baikenuke horrela.

Liburuaren, autorearen eta ene buruaren arabera aldatzen da. Zenbaitetan, irakurle zaren aldetik, liburua irakurri eta aurkitzeko egintza eta itzultzea aldiberekoak dira. Horretan amaitu ostean zuzentzeko tarte bat hartu behar duzu: tarte horrek osotasuna koherentziaz janzteko ?esate baterako, itzulpenean, esanahi bera duen hitzari beti termino berbera emateko? aukera emango dizu. Bestetan, ordea, liburua aurretiaz irakurri behar da, bere homonimoa lantzen hasi aurretik osotasunezko ikuspena hartu ahal izateko.

Paulo Linsen “Ciudad de Dios” eleberriari sekulako pelikula egin zioten Fernando Meirelles eta Katia Lundek. Bertan, Rio de Janeiroko favela bateko bizimodua kontatzen da eta, narkotrafikoaz ari denean, inongo hiztegik agertzen ez duen portugesaren mintzaira xelebrea baliatzen du. Hura burutzeko ia urtebete behar izan nuen. Bestetan, aldiz, prozesua askozaz ere laburragoa da. Baita errazagoa ere.

António Lobo Antunesekin ez dakizu nora iritsiko den, iritsi arte. João Ubaldo Ribeiroren pasarte batzuk ulertzeko, nekazari zahar baten esakuneak hitzez hitz biltzen dituenean, adibidez, deszifratzen eta interpretatzen kosta egiten den mintzairari buru egin behar diozu. Eça de Queirós, aldiz, soil xamarra da: literatura lineala da, gertakarien kronologiari atxikia, eta barne-erritmoa logikotzat jo dezakegu.

Gakoa irakurtzea sustatzean datza. Horrek ez du asko irakurtzea esan nahi: ideia hori okerrekoa da. Kontua ez da bolumena, tamaina; kontua da hautatzea, irakurtzen denarekin gozatzea. Liburu asko irakurtzeko gauza izatea ona da, konforme; baina hori baino hobea da liburuekin gozatzea eta ikastea. Horrek emango digu liburu bat ondo idatzita dagoen edo zergatik dagoen gaizki idatzita atzemateko aukera, horrek emango digu itzulpen kaskar bat hautemateko pista. Sasi-lagunak, adibidez, karranka hasiko zaizkio.

Irakurle argiak, esate baterako, gaizki idatzitako liburuak bueltatu egin beharko lituzke. Irakurlea kontsumitzailea da eta, halakotzat, bere eskubideak exijitu behar ditu, hots, eskuratu duena espero zuen hori bera dela.

Literalki itzultzen diren hitzak. Badirudi berba horiek adiera dutela, jatorrizko hizkuntzan eta xede hizkuntzan berdinak edo berdintsuak direlako. Portugesezko galhetas mezako ur-ardo txarroak dira. Neofitoak akaso usteko du gailetak direla eta, noski, hitza bere horretan ematen du, inolako konplexurik gabe.

Aukera dudanean, bila noakie. Jatorri siriar-libanoarreko Raduan Nassar idazle brasildarrarekin bizipen ederra izan nuen: Madrila etorri zenean etxean eman nion ostatu eta biok hitz-aspertu luze-luzetan jarduten ginen, hein handi batean orduantxe itzultzen ari nintzaion “Labor arcaica” izeneko bere liburuaz. Ikasketa ederra izan zen niretzat. Neketsua, nola ez. Bestetik, gauza bitxia: Lobo Antunes eta neu oso-oso antzekoak omen gara eta, batek baino gehiagok, nahasi egiten gaituzte.

Bestelako zorroztasunez jardutea eta, kontraesanekoa badirudi ere, beste hainbat generotan baino askeago jokatzea agintzen du. Askatasun handiagoz jardun behar da, ez jatorrizko poema traizionatzeko, hitzen literaltasunean ez amiltzeko baizik: horrek, izan ere, testuaren edertasuna baliogabetzera baizik ez gintzake eraman. Kontua ez da testua ispiluan ipintzea, isla mimetikoa erdiesteko. Bi hizkuntzetako edizioak akats larriak dira! Itzulpengintzaren erronka jatorrizko testuaren baliokidea lortzea da eta ariketa literario hori, poesiaz ari garela, idaztetik gertu-gertukoa da.

Tarifa batzuk ez dira gaurkotu azken hamar urteotan baina horixe bera ogibide askotan gertatu omen da. Hobeki ordaindutako itzulpena kalitate hobekoa izango dela ulertu behar du editoreak baina, halaz ere, argitaletxe batzuek, oraindik ere, eskarmentu gabeko jendearekin ari dira lanean; editorialak itzulpenaren ardura ofizio gabekoaren bizkarrean utzi eta? lan honetan, edozeinetan bezala, metodo handia hartu behar da. Bestetik, artelanik ez bada ere, honetan jarduteko bokazioa ezinbestekoa da, neurri batean, bederen.

“Itzulpen bat bestearen berdina izatea ezinezkoa da”

Hori erlatibizatzen saiatuko gara. José de Alercán idazlearen “Romántica” obraren espainierarako lehen itzulpena (1910) zoragarria da. Ez dut uste hobetu behar denik. Badu, gainera, gaur ezinezkoa izango litzatekeen abantaila bat ere: itzultzailearen hizkuntza autorearen hizkuntzatik gaur darabilguna baino hurbilagokoa da. Beste kontu bat da Erdi Aroko testu bat itzultzea. Bocaccioren “Decamerone” obrako ipuin bat itzuli beharko balitz, XIV. mendeko gaztelerazko testuetan barrena txangoa egin beharko genuke, garai hartako pentsamoldeari zein hitz zaizkien gertukoenak, denborari loturiko kultur erresonantzia bilatzeko. Ezin itzul dezaket Erdi Aroa XXI. mendeko hizkuntza baliatuz. Horrek ez du esan nahi testua arrarotu egin behar denik; baina jatorrizko “Decamerone” haren aurrean jartzen den 2007ko italiar irakurlearen arrarotasun sentsazioa eragiten, behintzat, ahalegindu beharra dago. Hitz batez, ikerkuntza zientifikoa egin beharra dago, nahi bada, klasikoetara hurreratzeko. Eta, ikuspegi horretatik, itzulpena berriro egin daiteke, noski, baina ez itzulitakoa kalitate onekoa ez delakoan.

Itzulpen bat bestearen berdina izatea ezinezkoa da. Hitz bat, beste guztien gainetik, hautatzea zilegi du itzultzaileak. Ikuspegi guztiak, zintzoak badira, baliozko dira. Hortik aparte dator bete-betean asmatzea eta norberaren konpromisoa eta trebezia.

Batez ere, irakurtzen ikasten da tailer horietan eta, gainera, hainbat baliabide eskuratzen ditugu. Emozioak bultzaturik idaztea ez da posible. Gertatu denetik urrundu garenean, jakina, bizi izaniko emozioa askoz ere hobeki transmitituko dugu. Hau ez da aforismo bat, hori dogmatismoan amiltzea adieraziko lukeelako, baina eguneroko lanari esker izango gara geure burua itzultzeko gauza: hori egin beharra dago, gainontzekoei geure burua eskaini aurretik. Hitzekin jolasten hasten garenean, emozioa berreraikitzen denean, orduantxe konturatzen gara: bada unibertso paralelo bat, testua. Narratutakoa emoziotik abiatu da, baina hori beste gauza bat da.

Ez dakit hartara itzuliko naizen inoiz, baina amona non edo non agertuko da, noski.

Batuk aipatu eta beste asko ahazteko arriskua nozitzearren, Olvido García Valdés, Javier Marías eta Eduardo Mendicuti; azken honen umoreak barrea eragiten dit. Eta barre egitea, egun, ona da.