Obesidade infantil: hábitos nutricionais erróneos e menos actividade física da recomendada
Xa non é “patrimonio” único de sociedades como a americana. Desgraciadamente, a obesidade infantil, un dos grandes males endémicos do século XXI, está en alza no noso país: o 45% da poboación preadolescente ten problemas de peso, o 26% ten sobrepeso e o 19% obesidade, cifras que non conseguiron reducirse nos últimos dez anos. Un neno con sobrepeso non é un neno con hábitos saudables. EROSKI CONSUMER quixo comprobar de primeira man cales son os costumes alimentarios e os hábitos de ocio dos máis pequenos. Por iso, realizou máis de 1.500 enquisas en fogares de nove comunidades autónomas (Andalucía, Illas Baleares, Castela a Mancha, Cataluña, Comunidade Valenciana, Galicia, Madrid, Navarra e País Vasco), nos que vivisen nenos de entre 5 e 12 anos. A persoa que contestou á entrevista sempre era a responsable da compra. En tres de cada catro ocasións, tratábase dunha muller e nun 59% das veces tiña entre 35 e 44 anos. En canto ao seu nivel académico, un 33% dos entrevistados eran universitarios, un 37% tiñan bacharelato superior, BUP ou FP e outro 22% obtiveron o título de bacharelato elemental ou o de EXB.
A cada un dos entrevistados preguntóuselle, entre outras cuestións, sobre a rutina á hora de alimentar os seus fillos (se comen no comedor do colexio, se o teñen en conta cando planifican o resto da dieta, como é o almorzo, xantar e merenda, cantas comidas fai ao día, se petiscan entre horas, con que frecuencia comen os distintos grupos de alimentos, etc.) e sobre as actividades que realizan no seu tempo libre (deporte fóra e dentro do colexio, uso da consola e videoxogos etc.). Ademais, tamén se consultou sobre a opinión que teñen da obesidade infantil, as súas causas e responsabilidades.
Os malos hábitos alimenticios e o sedentarismo despexan doadamente a ecuación da obesidade e sobrepeso infantil. Se xa desde a infancia se adquiren malos costumes nestas materias, poden proxectarse ao longo de toda a vida e afectar a saúde. A nenez é o momento decisivo para consolidar boas prácticas nutricionais e de exercicio físico.
EROSKI CONSUMER comprobou que a pesar de que no 75% dos fogares enquisados, os pais cren que a alimentación dos seus fillos é bastante equilibrada, aínda persisten algúns costumes erróneos en materia de nutrición: pouca verdura, demasiados derivados cárnicos, moita bolaría industrial… O deporte deixa de ser unha materia pendente entre os pequenos; segundo a enquisa, nun 14% dos fogares os nenos non realizan no seu tempo libre ningún tipo de exercicio físico concreto (ademais das dúas horas de ximnasia que practican na escola). É moi aconsellable que os nenos acumulen polo menos trinta minutos de actividade física ao aire libre todos os días.
O papel dos pais é fundamental á hora de educar os seus fillos nuns hábitos alimenticios saudables. Os seus costumes, gustos e preferencias e rexeitamentos cara a determinados alimentos reflíctense nos máis pequenos e no seu comportamento cara á súa alimentación.
Durante a enquisa, EROSKI CONSUMER comprobou que no 66% dos fogares entrevistados, a familia fai unha supervisión diaria das comidas e bebidas que inxire o neno, tanto dentro como fóra do fogar, e un 33% faino habitualmente.
Os proxenitores son conscientes, en xeral, de que a obesidade é un grave problema. De feito, un 81% dos enquisados non están nada de acordo coa afirmación de que se trata simplemente dunha cuestión estética. Ademais, o 98% cre que é unha cuestión de saúde que non só afecta os adultos e un 78% opina que non se pasa co tempo, de feito, outro 96% asume que un neno obeso terá problemas de saúde na súa idade adulta.
Pero, que é o que motiva a aparición da obesidade? Un 98% atribúea a unha alimentación inadecuada e outro 83% engade o factor da falta de exercicio físico e a vida sedentaria. Ademais, un 47% culpa os pais (por renuncia e malos hábitos), outro 27% dos casos pensa que a xenética herdada ten moito que ver e un 20% relaciónao coa saúde e coas enfermidades.
Por último, da totalidade de fogares entrevistados, nun 90% pensan que só os pais teñen a responsabilidade de educar os nenos en hábitos alimentarios saudables. Outro 11% cre que o compromiso debe ser tanto de pais coma de profesores e un 10% carga con esta responsabilidade a avós ou coidadores. E, como se combate a obesidade infantil? No 96% dos fogares consideran que se consegue cambiando de dieta e hábitos alimenticios, e o 85% engade a actividade física ou deporte. Só un 17% menciona a axuda médica (un endócrino) e un 1%, a medicina alternativa.
Pouca verdura e legumes
Cos anos, a nosa alimentación cambiou e a dos máis pequenos tamén. Incrementouse o consumo calorífico e incluíronse na dieta máis proteínas e máis graxas. A este respecto, EROSKI CONSUMER quixo saber cantas comidas ao día fan os pequenos da casa, posto que a recomendación xeral é de cinco inxestións de comida nunha soa xornada. No 88% dos fogares enquisados, así o facían. Unicamente un 12% admitía facer catro comidas e só un 0,4% recoñece que os nenos comen tres veces.
E, que é o que comen nesas cinco inxestións diarias? Tendo en conta que os nenos de 5 a 12 anos medran ata 8 cm por ano necesitan unha alimentación variada que lles permita desenvolver a súa actividade física e estar sans.
A primeira recomendación é comer ensaladas e verduras todos os días. Na enquisa, só nun 50% dos fogares aseguraron levar a cabo está máxima. O resto, incluía este tipo de alimentos dúas ou tres veces á semana (nun 34%), unha ou dúas veces á semana (nun 12%) ou só de forma ocasional (nun 2%). Noutro 2% dos fogares nunca incluían ensaladas nin verduras na dieta dos seus fillos.
En segundo lugar, aconséllase inxerir de dúas a catro veces por semana arroz, pasta e patacas, alternando o seu consumo. Así o fan nun 63% dos fogares consultados, pero o dato negativo é que un 14% o fai todos os días da semana. Tamén os legumes se teñen que incluír na dieta dos escolares de dúas a catro veces por semana e só nun 30% dos 1.575 domicilios enquisados o fan. Por regra xeral, un 64% dos consultados reducen o seu consumo a unha ou dúas veces á semana e mesmo un 4% só os inxire de forma ocasional e un 2% nin sequera os inclúe nas dietas dos seus fillos.
Máis derivados cárnicos que peixe
O seguinte consello nutricional para os nenos de entre 5 e 12 anos é comer peixe e carne entre tres e catro veces por semana, alternando o seu consumo. Nun 76% dos domicilios entrevistados, cómese carne entre dúas e tres veces á semana. Destaca negativamente que nun 35% se coma pescado só un ou dúas veces á semana e que nun 3% o fagan só de forma ocasional e mesmo que nunca o inxira. Con respecto ao ovo, debe alternarse o seu consumo coa carne e co peixe, e tomar ata catro unidades á semana. E é que é o alimento que contén proteínas máis completas e de maior valor biolóxico, polo que o seu consumo é moi recomendable. Un 32% dos entrevistados di incluír este alimento na dieta dos seus fillos entre dúas e tres veces á semana e un 62% faino entre un e dúas veces á semana.
Hamburguesas, salchichas, embutidos e outros produtos similares teñen un alto contido en graxa saturada, colesterol e sodio. Ademais, en gran parte dos casos, estes produtos levan engadidos ingredientes como as proteínas do leite, contraindicados para persoas con alerxias ou intolerancias alimentarias. A presenza na dieta destes produtos é prescindible e poden substituírse por outros alimentos. Aínda así, nun 27% dos fogares entrevistados inclúense os derivados cárnicos todos os días e noutro 30% fano dúas ou tres veces á semana. Por outra banda, outro tipo de alimentos prescindibles son os pratos precociñados, que se aconsella tomar unicamente de forma ocasional e sen abusar. Así o fan nun 47% dos domicilios entrevistados por EROSKI CONSUMER e noutro 39%, aseguran que nunca os inclúen nas dietas dos seus fillos.
Por último, os beneficios da froita fresca son de sobra coñecidos. A recomendación xeral é incluír este tipo de alimento todos os días da semana e así din que o fan nun 80% dos fogares entrevistados. Non obstante, nun 13% fano só dúas ou tres veces á semana; nun 4%, unha ou dúas veces á semana; nun 2%, só de forma ocasional; e nun 1%, nunca se inclúe froita fresca na dieta dos nenos.
Tamén son prescindibles as lambetadas, larpeiradas, bolos industriais etc. que achegan calorías baleiras, non nutren e quitan apetito. Nun 29% dos fogares entrevistados, os nenos rara vez ou nunca as toman, en similar proporción fano unha vez á semana, un 26% cómenas dúas ou tres veces á semana (por exemplo, as fins de semana) e nun 11%, entre unha e tres veces ao mes. Tamén se atoparon casos nos que os pais dan aos seus fillos larpeiradas todos os días (nun 4% dos casos).
Almorzo, materia pendente?
O almorzo é a comida máis importante do día. Para que sexa completo, debe estar composto polo menos por un lácteo ou proteico, cereais (galletas, cereais, pan etc.) e froita ou zume. É necesario destinar vinte minutos para lograr a inxestión necesaria de nutrientes. Durante a enquisa, atopáronse poucos casos (un 0,5%) nos que os nenos non almorzaban. Non obstante, nun 10% dos domicilios consultados o almorzo consiste unicamente nun vaso de leite (ou un lácteo) ou un zume.
As necesidades de enerxía e certos nutrientes son maiores entre os nenos que noutras etapas da vida. Por iso, para que se cubra a totalidade dos requirimentos nutritivos, os expertos recomendan fraccionar a alimentación ao longo do día. EROSKI CONSUMER comprobou que no 4% dos fogares consultados non se xanta habitualmente. O resto opta maioritariamente polo bocadillo (un 37%), pola peza de froita (un 27%) e polos produtos lácteos (un 16%). Malia o seu contido en graxas saturadas, aínda nun 14% dos fogares consultados se decantan por ofrecer aos seus fillos bolaría industrial ou un aperitivo ou snack en bolsa.
Petiscar sobe enteiros
A merenda tamén debe ser unha parte habitual da alimentación infantil. Evita que transcorran moitas horas desde a comida ata a cea, aínda que convén que non sexan moi consistentes para non quitar aos nenos o apetito da noite. Nos 1.575 fogares consultados, observáronse moi poucos casos nos que habitualmente os nenos se saltan a merenda (só un 0,7%). Entre os que si merendan: nun 40% dos fogares danlles un bocadillo; nun 23%, unha peza de froita; nun 22%, algún produto lácteo; e nun 11% bolaría industrial ou un snack en bolsa.
Petiscar ou o hábito de comer entre horas é cada vez máis frecuente. De feito, un 12% dos fogares consultados recoñece que os seus fillos o fan habitualmente. Cando se petisca hai que ter moito coidado porque se se toma mentres se fai outra cousa, córrese o perigo de eludir os mecanismos de control da fame e da saciedade. Ademais, adóitanse elixir alimentos xa preparados e listos para o seu consumo, moitos deles de alto contido calorífico e baixo valor nutricional. Na enquisa, EROSKI CONSUMER comprobou que cando petiscan, os nenos toman patacas fritas, codias, “gusanitos” e outras larpeiradas salgadas no 60% dos fogares entrevistados; e caramelos e outras larpeiradas doces no 58% dos casos. En proporcións máis baixas, leite ou outros lácteos (nun 16%), froita fresca (nun 15%). Ademais, noutros fogares tamén elixen bebidas e refrescos industriais (nun 5%), galletas (nun 3%) ou xeados (nun 2%).
Menos tele, máis exercicio
O segundo condicionante para evitar a obesidade infantil é o exercicio físico que debe realizar o neno tanto fóra como dentro do centro escolar. Sería recomendable que os pequenos acumulasen polo menos trinta minutos de actividade física ao aire libre de intensidade moderada a maior parte dos días: camiñar, trotar, correr, nadar, montar en bicicleta… Na enquisa, EROSKI CONSUMER comprobou que nos 1.575 fogares consultados, os nenos realizan unha media de dúas horas á semana de ximnasia ou deporte como materia obrigatoria no colexio. Pero isto non é suficiente, realízase algún tipo de actividade física fóra do colexio? Unha vez rematada a xornada escolar, nun 64% dos domicilios entrevistados, os nenos dedican habitualmente as tardes a facer as tarefas da escola e, despois, practican algunha actividade física. Outro 30% afirma que despois de facer as tarefas, saen ao parque ou á rúa a xogar e un 6% ve habitualmente a televisión ou xoga aos videoxogos. Con todo, nun 14% dos fogares, recoñeceron que os seus pequenos non realizan no seu tempo libre ningún tipo de exercicio físico concreto.
Por último, nese tempo libre, cantas horas dedican os nenos a ver a tele ou a xogar cos videoxogos e a consola? Investir máis de dúas horas ao día diante da televisión ou nos videoxogos implica un 67% máis de risco de padecer problemas de atención. Na enquisa, nun 44% dos fogares entrevistados recoñece que os seus fillos ven a tele ou xogan con videoxogos todos os días ou case todos, pero outro 41% asegura que só o fan as fins de semana. Mesmo un 15% di que non o fan habitualmente. En concreto, un 50% di que cada xornada ven entre unha e dúas horas e un 43% menos dunha hora. Con todo, só un 6% entre dúas e tres horas ao día e un escaso 1% máis de tres horas.
A detección do sobrepeso é unha tarefa simple, abonda con botar unha ollada periodicamente á báscula e estar atentos ao que se entende como peso normal segundo idade, altura ou constitución física. O problema xorde cando este sobrepeso se fai habitual ou tende a aumentar sen que se aprecie a posibilidade de reverter a situación de forma natural. É entón cando a familia debe botar man no asunto e acudir a un especialista.
- Axuda profesional. Ante a mínima sospeita de que poida xurdir algunha complicación metabólica hai que acudir ao médico, ou ben ao especialista en dietética. En calquera caso, o profesional deberá valorar de forma integral os hábitos de vida do neno, o seu ritmo e nivel de actividade física e a conduta alimentaria que segue. Pero tamén deberá informarse acerca da forma de cociñar, do tipo de alimentos, das cantidades que adoita comer o neno, da orde nas comidas (almorzos, xantares, merendas) e dos horarios.
- Compañía dos proxenitores: A obesidade infantil é o resultado dunha ecuación complexa na que interveñen factores xenéticos, ambientais, socioeconómicos e, sen dúbida, psicolóxicos. Todo iso forma parte do costume familiar e da relación que mantén o neno (tamén os pais) coa comida. É imprescindible, por iso, a compañía dos proxenitores na consulta dietética para resolver as dúbidas que teña o neno sobre as cuestións que lle poida formular o especialista en dietética ou o médico relativas á súa alimentación.
- Sobrepeso, tamén preocupante: O diagnóstico do sobrepeso ou da obesidade é sinxelo e rápido, xa que os datos antropométricos (peso, talle e perímetros de cintura, cadeira, coxa e brazo) se comparan cos establecidos para a poboación infantil. Con eles márcase a diferenza entre sobrepeso e obesidade. Malia que a obesidade representa un maior risco para a saúde do neno, non hai que deixar nun segundo plano o sobrepeso. Este trastorno tamén precisa tratarse con seriedade desde os primeiros anos de vida. É aí onde, precisamente, radica a dificultade: en coñecer a orixe que levou a que o neno aumente de peso.
- Implicación familiar: Non hai que perder de vista a condición xenética do menor. Non obstante, na maioría dos casos o exceso de peso responde máis a desequilibrios nutricionais e a que non se consomen as suficientes enerxías. De calquera modo, o problema do sobrepeso transformarase nunha constante no neno se a familia ao completo non se implica nun cambio cara a uns hábitos de vida e alimentarios máis saudables.