Se vostede teclea no buscador Google a frase “problemas coas matemáticas” obtén 11.000 referencias en castelán. En cambio, se o que teclea é a frase “problemas coa linguaxe”, as referencias baixan a 720. A que se pode atribuír esta salientable diferenza?
É unha cousa moi curiosa, si. Se cadra débese a que o problema coas matemáticas se detecta, pero o problema coa linguaxe non. Un exemplo: o problema que atopo cos estudantes de primeiro da carreira de Matemáticas é que non me entenden, pero non é que non comprendan as matemáticas, é que non me entenden. O problema quizais é que as matemáticas unen os dous ámbitos: ti precisas entender a linguaxe e, por outro lado, é necesaria unha habilidade de cálculo e de visión espacial. Cando conxugas as tres cousas, é doado que unha persoa que ao primeiro non entende o enunciado xa se atope cunha dificultade insuperable. En alumnos de primeiro de carreira, cando dicimos, “imos facer un problema”, os rapaces responden: “si, pero que non sexa de enunciado”. De tódolos xeitos, preocúpame toda esta campaña de que “as matemáticas son moi difíciles”, porque podería levar a que se eliminasen e entón xa terías uns seres absolutamente manipulables, xa non precisarías máis campañas publicitarias. Terías persoas que non saberían distinguir se isto é máis grande ou máis pequeno, se é verdade ou unha barbaridade…
Cando ve como empregan os números os xornalistas, que sente: medo, indignación, incredulidade?
Non, tanto non. Ben, para comezar, os xornalistas utilizan os números como outros non científicos e como algúns científicos. Non nos imos enganar. É moi doado malinterpretar as estatísticas, e manipulalas moito máis. Unha frase pode ser incorrecta igual que o pode ser unha estatística. Agora ben, ante unha frase incorrecta unha persoa non se fía dela, pero como se publique unha estatística cuns números ninguén vai crer que eses números son falsos ou que, sendo reais, o número estaba manipulado para que pareza outra cousa. De feito, adóitase pensar: “isto é máis certo porque lle puxen números”. Non. Os números poden estar equivocados. Por iso cómpre que o cidadán saiba, por exemplo, que con catro datos non se poden facer porcentaxes, debe ter coñecemento da cultura matemática. Para facer porcentaxes debes pasar de 100, con menos de 100 facer porcentaxes non ten sentido.
Falando de medios, en que medida as novas tecnoloxías poden axudar ás matemáticas?
Internet é un medio que pode axudar, moito non, moitísimo. Eu creo que valerse de Internet é un xeito de defender a cultura científica porque permite a interactividade. Unha das cousas importantes en ciencias é que un, para interesarse por un determinado tema, ten que experimentar. Iso é o que permiten páxinas como www.divulgamat.es, un portal de divulgación creado dende a Real Sociedade Matemática Española. Coas matemáticas acontece como co deporte. Ti podes ler as bases do deporte durante horas, pero ata que non te poñas non saberás xogar mellor, nin che interesará, probablemente.
Se un catedrático, por exemplo, de Filoloxía Inglesa non sabe facer unha raíz cadrada, é un inculto?
Hai moi poucas persoas que na actualidade se atrevan a facer unha raíz cadrada, así que non me atrevería a chamalo inculto, porque probablemente caeriamos moitos científicos dentro diso. Pero o importante non é lembrar regras de cálculo que na actualidade poden ser obsoletas, porque hai outros medios, como a calculadora, para realizalas, pero si é importante saber que significa unha raíz cadrada e que propiedades pode ter esa raíz.
A ese mesmo catedrático, como o pode convencer de que as matemáticas son importantes para a vida?
É moi curioso que me fixeras a pregunta con este exemplo porque eu sempre comparo as matemáticas coa linguaxe. Se ti non coñeces unha lingua non podes gozar da súa literatura, practicamente de nada desa lingua. E se non coñeces un mínimo de matemáticas non poderás entender unhas estatísticas cando as leas nun xornal, cando che falen de economía… e será moi doado que te enganen coa linguaxe matemática se non coñeces esa lingua. Por iso creo que como linguaxe que utilizamos acotío, cando un vai ao súper, etcétera, cómpre ter certa habilidade para entender o que significan eses números que che colocaron aí, ese desconto…
Sabemos entón o que significa un 30% de desconto?
Ou coidamos que o sabemos. Somos capaces de avaliar que un dous por un é mellor que un 20% de desconto ou ca un 30%? Ben, pois estes pequenos cálculos estámolos facendo continuamente. Non imos falar xa das matemáticas subxacentes, pero en canto a cultura xeral, este coñecemento é necesario porque sen el non se poden entender, por poñer un caso, as enquisas sobre opinión. Por exemplo, que significa a intención de voto?
Como se pode lograr que, dunha vez por todas, se asocie ás matemáticas co concepto de cultura xeral?
É un problema, aínda que cada vez menos. Non somos conscientes de que o que aprendemos na escola está aí, fai un pouso e forma un conxunto. Non separamos o que é matemáticas, do que é física. Por que entendes como funciona un coche? Simplemente tes algunhas ideas de que un coche é autopropulsado, de que esa autopropulsión necesita alimentarse de gasolina ou dalgún outro combustible… todo iso ti sábelo e sábelo porque nalgún momento cho contaron na túa escola, ou víchelo nun programa de televisión, pero ti convives con esa tecnoloxía dun xeito distinto ao que conviven por exemplo os teus avós. Nós non nos alteramos cando soa o teléfono, porque sabemos que hai un obxecto que está a funcionar grazas a un satélite, e sabemos o que é un satélite. Cando utilizas o GPS non pensas que é maxia, por que? Porque sabes que detrás hai unha tecnoloxía que está baseada nunha ciencia. Ou sexa que si hai cultura.
A súa visión é moi optimista.
Ben, é que moitas veces si hai problemas reais, que existen e aos que lles damos moitas voltas, pero que acabamos facendo máis grandes.
E por que cre entón que se desligaron tradicionalmente cultura e números?
Eu creo que iso cada vez é menos certo. O que se transmite é o que se recolle nos medios de comunicación. O que quero dicir é que só existe o que os xornalistas deciden que exista, para ben e para mal. Pero se ti miras un xornal calquera non é certo que se lle dea máis relevancia ás humanidades ca á ciencia. Iso é un mito. Dáselle máis relevancia, iso si, ás cuestións lúdicas. Están magnificadas cuestións de deporte, moda, conto, etc. E ves que na parte de sociedade non hai menos ciencia ca humanidades. É dicir, un matemático pode non ser famoso pero dende logo un catedrático de latín tampouco o é.
Falaba antes da calculadora. É unha aliada ou unha inimiga das matemáticas?
Polo tanto, se un enxeñeiro non sabe facer operacións básicas porque utiliza a calculadora, non debemos botarnos a tremer?
Respondo cunha pregunta. Ti cres que un escritor cando escribe unha novela non o fai cun dicionario ao lado? Claro. Porque é unha axuda. Non é unha vergoña que un académico use o dicionario, precisamente igual por iso é académico. Non pasa nada por non saber facer unha raíz cadrada nestes días, noutros tempos podería ser. O que xa che digo é que hai outras cuestións máis importantes, como saber que significa unha porcentaxe, facer unhas estatísticas. O que fai o matemático é resolver problemas, formulalos e ver que métodos atopa para a solución. Tamén é certo que resulta un pouco triste que un enxeñeiro non saiba facer uns cálculos mentais rápidos de cabeza, pero non é o fundamental.
Cando podemos saber que unha persoa está alfabetizada matematicamente? Que é o mínimo que esa persoa debe coñecer?
Esa é unha pregunta difícil. Unha solución que igual non é a correcta, pero que pode ser significativa é que sexa capaz de ler un xornal e entender todos os datos numéricos que aparecen nun xornal. Iso é un primeiro achegamento, sería o mínimo. Pero o máis importante é ter sentido común, que é o que daría esa base inicial matemática.
Resólvame unha regra de tres. Se coñecemento é igual a 100, a canto equivalen as matemáticas?
Imos dicir un 20%.
Outro problema. Se a suma de A e B é igual a X, e X é coñecemento xeneralizado das matemáticas. Que son ou que deberían ser A e B?
Nunha sociedade como a nosa, onde hai unha escolarización obrigatoria ata os 16 anos, a formación que se recibe ata esa idade debería abondar para que despois esas persoas puidesen utilizar tanto a linguaxe como as matemáticas sen problema. Tamén che diría que esa escolarización debe alicerzar a capacidade de aprendizaxe. Pero isto, por desgraza, non é a realidade.
Que se pode facer?
Eu penso que se pode axudar aos profesores, que son os que teñen a chave. Que as familias se poñan do lado dos profesores, que pensen como poden cooperar. Teñen que entender que os seus fillos necesitan unha boa formación, porque non van ser capaces practicamente de realizar ningún traballo con seguridade se non teñen a capacidade de formarse ao longo da súa vida. E a iso tamén se aprende na casa. Os pais axúdante a aprender. Non todas as familias poden facelo, aí si que habería máis responsabilidade estatal.