Edabe bizigarririk bada...
“Kafea hartzeko garaia da”, “kafetxo bat hartuko al dugu?” eta antzeko esakuneak herritartu egin dira atsedenaldiaren edo galdutako energia suspertzeko premiaren sinonimotzat. Europako hainbat kontsumitzaile elkartek eginiko txostenaren arabera, kontinente zahar honetako biztanle helduen %90ek kafeina kontsumitzen dute, aldez edo moldez (kafea, tea, koladun edariak, etc).
Kafearen osaketa
Kafeina gehien daukan edari naturala da kafea: kafeina da, izan ere, kafeak duen substantzia osagai ezagunena, bera bizigarritasunaz ez ezik mikaztasunaz ere janzten duena. Kafearen usain, zapore eta lurrinetan eragina duten azido organikoez gainera, mineralak (potasioa, magnesioa, kaltzioa, kromoa, etc.) eta bitaminak (niazina) dauzkan arren, bere nutrizio-balioa hutsaren hurrengo da, kikara bat osatzeko oso kafe gutxi erabiltzen baita.
Kafeina
Mundu zabalean hirurogei bat landareren hosto, hazi edota fruituek ekoizten duten alkaloidea da kafeina: organismoko zelula guztietan erraz sartzen da eta neuronen arteko bulkaden transmisioa estimulatzen duenez, egunean 300 miligramo kafeina (bizpahiru kikara kafe) baino gutxiago hartzeak organismoa suspertu, nekea arindu, akidura geroratu eta funtzio intelektualak errazten ditu. Kafeina, beste aldetik, basokonstriktorea da garunean: izan ere, migraina tratatzeko botika batzuek kafeina osagai dute.
Kafea maiz hartzeak kafeinara egokitzea (ez, ordea, mendekotasunean amiltzea) ondorioztatzen du: kafea hartzen ohituta dauden pertsona batzuek, esate baterako, ohiko kafeina-dosia kontsumitu ezean, nekea, samingarritasuna, kontzentratzerik eza, buruko mina eta antzeko sintomak agertzen dituzte. Eta horrela ulertzen da, halaber, gauero-gauero kafea hartzen dutenek insomniorik ez nozitzea.
Kafeina ez da organismoan metatzen: gibelean endekatzen da eta, hartu ondorengo 3 – 6 orduren buruan kanporatu egiten dugu, gernu bidez. Efektu diuretiko arina duenez, kafeina dosi handiak deshidratazioa ekar lezake.
Kafearen efektu kaltegarriak
Kafe gehiegi hartzeak eragin kaltegarriak ondoriozta ditzake, hala nola aztoramena, insomnioa, takikardia, dardara eta urdaileko trastornoak; dena den, kikara bakarra hartuta ere, pertsona batzuek ondoeza nozitzen dute. Kafeinak urdailean pepsinaren eta azido klorhidrikoaren sekrezioa areagotzen duenez, kafeina daukaten edariak hartzea ez zaie komeni digestioa ondo egiten ez duten pertsonei. Kafeinak taupaden frekuentzia eta arterien presioa -arinki eta behin-behingoz- azkartu egiten du baina efektu horrek oso gutxi irauten duenez, hipertentsioa edo bihotzeko gaitzik nozitzen duten pazienteek kafea neurri-neurriz har lezakete, sendagileak aholkatuta, nolanahi ere.
Lantze prozesua
Kafeondo zuhaiñoaren fruitu helduari kafe berdea deritzo: horrek ez ditu oraino ezagutzen dugun kafearen usain, zapore eta kolore tipikoak. Kafe aleak biltzen duten geruzak erauzita, garaua txigortu egiten da: hauxe da prozesu osoan une kritikoena, kafeak berezkoak dituen ezaugarri organoleptikoak (zaporea, lurrina, etc.) agerraraziko dizkion substantzien osaketa eragingo duten erreakzio fisikoak eta kimikoak etapa honetan gertatuko direlako. Txigortze naturaleko protagonista bakarrak kafea eta bero-iturria dira. Alea desegokiro txigortzeak kafe ona edari mikatzegi edo garratzegia bihur dezake; txigortze onak, berriz, akatsen bat estaliko du, agian. Txigortzeari esker kafe alearen kolorea bilakatuz doa, marroi iluneraino. Kafea txigortzeko ohiturak herrialde batetik bestera aldatzen direlarik, lau txigortze maila bereizi ohi dira: arina, ertaina, iluna eta oso iluna. Zenbat eta txigortze arinagoa, hainbat eta ale argiago, mikaztasun gutxiago eta leuntasun sakonagoa agertuko du kafeak, oro har. Kafea ontziratzeak ere berebiziko garrantzia du: hutsean ontziratutako kafeak, esate baterako, ezaugarriak ederki mantentzen ditu, argi, aire eta hezetasunetik babesean dagoelako.
Kafe motak
Txigortzearen arabera, kafea izan daiteke naturala (alea gordinik txigortzen baita) edo torrefaktua (txigortze prozesuan kafeari azukrea eransten zaio, alea bildu eta karamelatzeko). Espainia, Portugal, Argentina eta Costa Rican erruz preziatzen den txigortze mota honek kolore sakon, zapore sendo eta gorputz lodiagoz janzten du kafea baina, horren ordainetan, modu naturalean txigorturiko kafeak berezkoak dituen lurrin eta ahogozagarri finak galdu egiten ditu. Kalitate apartako kafeek propietate on batzuk galtzen dituzte eta erdipurdikoak, orokorki, hobetu egiten dira torrefaktatzeari esker. Bada kafe disolbagarria ere, “berehalako” deitzen dugun hori. Horrelakoak erdiesteko kafea fin-fin ehotzen da, uretan disolbagarriak diren solidoak tenperatura eta presio altuetan erauzi ahal izateko. Honelakoak kafeina askotxo (%2,5, gutxienez) izaten du beti. Bukatzeko, kafeinagabea aipatuko dugu: kafeina gehien-gehiena (ez dena, ordea) erauztea lortu du industriak. Honelakoetan kafeina gehienez ere edukiaren %0,1 izan daiteke eta kafe kafeinagabe disolbagarrietan, berriz, %0,3. Berriki aurkitu den kafeinarik gabeko kafe espeziea hurrengo bost urteetan komertzializatzea aurreikusten du industriak.
| Anoa | Kafeina edo teina edukia (mg/anoako) | |
|---|---|---|
| Kikara bat iragazitako kafe (normal edo disolbagarria) | 180 ml | 100-150 |
| Kikara bat kafe kafeinagabea | 180 ml | 2 |
| Kikara bat te beltz | 180 ml | 25-50 (teína) |
| Txokolate beltza | 40 g | 190 (teobromina*) |
| Kakao hautsa | 10 g | 160 (teobromina*) |
| Lata bat koladun freskagarri (normal edo light) | 330 ml | 35-45 |
| Lata bat freskagarri energetiko (“Red Bull” eta antzekoak) | 250 ml | 75-85 |
* Teobromina: kafeina eta teina bezain estimulagarria ez den substantzia.
Kafeina kirolean
Goi mailako lehiaketako kirolean kafeina kontsumitzea legezkoa da; ez da substantzia dopagarritzat jotzen ez baldin bada dosi handietan kontsumitzen (bospasei kikara kafe huts, alegia). Kafeinak adrenalinaren sekrezioa areagotzen du eta horrek, bere aldetik, ehun adiposoan metaturik dauden gantz-azidoak (koipe erreserbak) odoletara igaroarazten ditu. Hori esker ariketa hastean organismoak gantz-azidoak baliatzen dituenez, muskuluetako glukosa-erreserbek gehiago irauten dute eta ahulaldi edo flakiaren agerpena geroratu egiten da. Dena den, makina bat azterketa zientifikok kafeinak kirolariengan era guztietako efektuak izan dituela frogatu delarik, substantzia horretaz interpretazio bakarra ematea ez da kontu erraza.
Mundu zabalean diren kafe espezie guztietatik hamar baino ez dira lantzen eta horietatik bi dira produkzio mundialaren %90a osatzen dutenak: Coffea arabica eta Coffea canephora (“robusta”).
- Arabika: planeta osoan ekoizten den kafearen %70 arabika da. Denetan hoberena, zapore leun eta lurrin finak ditu: horregatik bere prezio handia ere. Aleak kafeina gutxi dauka (%0,9 – %1,5 artean).
- Robusta: arabika bezain ahogozagarri eta lurrintsua ez denez, berehalako kafea eta bestelako kafe merkeagoak osatzeko baliatzen da elikagaien industrian. Arabikak baino dezente kafeina gehiago dauka (%2 eta %3,5 artean).