Lau eleberrirekin publikoaren babesa lortu, film baten gidoia inspiratu eta kritikaren aho bateko errekonozimendua eskuratu duzu. Nola lortu duzu hain denbora gutxian gaur egungo erreferentziazko idazleen artean zure izena idaztea?
Zentzu horretan, nahikoa uzkurtuta nago ni oraindik eta nire historiak ere halaxe daude. Pentsatu nahi nuke nire eleberrietan egiten diren galderak beren buruari ere egiten dizkioten pertsonak badaudela eta galdera horien bitartez alde guztietan begirada batean ikusten diren erantzunak auzitan jartzen jarraitzeko gonbidapena aurkituko dutela.
“emakumezkoen literaturaren ordezkari izatera iritsi gabe ere, hein batean espazio hori betetzen duen idazle” gisa definitzen zaitu kritikak. Zure idazkerak, intimista eta sentimendu eta esperientzietatik kontatuak, protagonisten arima zulatzen du eta xumetasun formalaren itxura dauka, baina zorroztasun narratibo eta dotoretasun teknikoko bideetan zehar mugitzen da; azken batean, emakumezko idazleei egotzi ohi zaien literatura mota egiten duzu. Zer diozu hortaz?
“Intuizioa eta ezagutza ez dira kontrajarriak” idatzi zuen Bertold Brecht-ek eta hura, bide batez esanda, gizonezkoa zen. Intuizioa jakintza bihurtzen da eta jakintza intuizio. Ametsak plan bihurtzen dira; planak amets. Nostalgia sentitzen dut eta abian jartzen naiz eta bidean noan heinean, nostalgia sentitzen dut. Sentimenduak ukitu egiten dira, sentimenduak pentsatu egiten dira. Agian aipu horrek balio izango du erantzun gisa.
Zure pertsonaien profila Milan Kundera idazle ospetsuarenekin konparatu dute. Nola sortzen dituzu, zer bilatzen duzu horren biografia egiazko eta osatua ematean eta pertsonaiek zenbateraino dute Gopeguiren izaera eta bizi izateko eraren antza?
Gauzak zergatik egiten ditugun, pertsonaiek zergatik egiten dituzten ulertzeko gai izatera iristea bilatzen dut eta, neurri horretan, bizi izateko beste era posible bat irudikatzeko gai izatea.
Nola eratzen dituzu zure eleberriak?
Nire lehen eleberrian, La escala de los mapas-en, hauxe zen galdera: Non ezkutatzen dira herabeak, lotsatiak, non gordetzen dira? Tocarnos la cara izenekoan, bigarrenean: zer gertatzen da gaizki ateratzen diren gauzekin? La conquista del aire hirugarrenean: Gurea bezalako gizarte batean, zenbateraino ari dira gezurretan edo esaten diote gezurra beren buruari “dirua da gutxienekoa” esaten dutenek? Laugarrenean, Lo real izenekoan, zergatik da hain ohikoa, ona izatea eta -nolabait esatearren- inozoa izatea identifikatzea, zergatik diogu hain beldur handia ona izateari? Galdera bat sortzen duen historia bat irudikatzen dut beti.
Azken aldian, plagioa da idazleen buru gaineko Damoklesen ezpata; hainbeste kostatzen da argumentu berri bat egitea, gauza desberdinak kontatzea?
Niri dagokidanez, txat batean plagioari buruz egin zidaten broma baten berri besterik ez dut. Eta, orokorrean, gauza berriak kontatzea kosta egiten dela uste dut, baina ez bururatzen ez zaizkigulako, sinesgarri ez direlako baizik. Mundu guztiak sinistuko luke amodio edo desamodioari buruzko istorio berri bat, ehun mila egon arren. Baina inork ez luke sinistuko gaur egun ez dagoen istorio horietako bat, adibidez hamar langile kanporatu nahi dituen enpresa bati bere filial guztietako langileek boikota egiten diotela Alemanian, Italian, Indonesian, Txilen, Espainian, Portugalen eta orduan langileak ez kanporatzea erabakitzen duela.
Zure hirugarren eleberria, La conquista del aire izenekoa, zinera eraman zuten; zer sentitzen du egile batek, gainera zu bezala zinema zalea izanda, bere obra beste hizkuntza batera eramana ikustean?
Ezinezko da gauza bera kontatzea bi era desberdinetan. Ez da gauza bera “oso maite zaitut” esatea eta “hainbeste maite zaitut ze, mitxoletaren hostoak bezala dardarka jartzen naiz alde egiten duzunean” esatea. Lehen kasuan “oso maite zaitut” esaten da, eta bigarrenean, berriz, seguru asko: “begira nola hitz egiten dudan”. Zinemarekin eta eleberriarekin beste horrenbeste gertatzen da. Filmeko lan-taldeak material askorekin lan egin zuen eta horietako bat nire eleberria zen. Niri gustatu zitzaidan filma egitea, baina ez zen istorio berbera.
Kazetaritza utzi egin zenuen eta zure hitzetan nolabaiteko eszeptikotasuna antzematen da hiritarren informazio eskubidea azaltzeko hedabideek duten funtzioaren aurrean. Zure azken eleberrian ustelkeria politikoa aztertzen duzu eta literaturara jotzen duzu kritika egin eta gizarte kontzientzia esnatzeko.
Ez dakit, hasieran uste nuen nobelagileok ez geundela kazetariak bezain baldintzatuta. Batzuk besteak bezain baldintzaturik gaudela pentsatzen hasita nago.
Zure eleberri eta iritziek nahiko ikuspuntu garratzetik azaltzen dute gizartea eta literaturarik konprometituenaren antzeko parametroetatik kritikatzen duzu hiritarrek hedonismoaren aurrean daukaten kultua.
Nobelagilea ez da filosofoa, baina denbora asko ematen du gauzak nola diren pentsatzen eta hitzetan pentsatzen. Seguruenik, nobelagileak bere mahaian istorioak idazten egotea baino zerbait gehiago egin behar luke. Baina erdibide bat izan behar du, zerbait gehiago egitearen eta gertatzen den guztiari buruzko iritzi emaile bihurtzearen artean. Ni horrexen bila nabil.
2000ko uztailean Carmen Martín Gaite hil zen, kritikak eta irakurleen oso estimatu zuten egilea. Hala ere, ia ustekabean pasa zen haren heriotza. Beharbada sekula ez zaio aitortuko 50eko hamarkadako kide funtsezko gisa izan duen garrantzia. Emakumezko nobelagileak agertuko dira sekula testu liburu eta entziklopedietan?
Indar korrelazioaren menpe egon ohi da egia. Eta orain, gaurkotasuneko gai batean sartuko naiz. Ikasle batzuek protesta ekitaldi batean XVI. mendeko ate bat hausten badute, delitua egin dutela esaten dugu. Udaletxe batek hirigintzako eragiketa batean arkitektura aztarnategiak suntsitzen baditu, interes orokorrarentzat ona dela esaten dugu. Kanon literarioarekin ere beste horrenbeste gertatzen da sarri. Emakumeek oso indar gutxi izan dute eta horrek ez die utzi kanonean izen asko jartzen.
Espainian liburu asko argitaratu eta erosten da, baina oso hedatuta dago irakurtzen ez den ustea eta gure gizartea gizarte kultu bat ez dela dioen iritzia. Orduan, liburuak erostea izan daiteke ez irakurtzeak eragindako kontzientziako harra isiltzeko era bat, ala liburu azoken merkatuteknia edo telebistako promozio-elkarrizketei erantzuteko modu inpultsiboa?
Nire ikuspuntutik, nekeak, tentsioak eta espazio komunik ezak eta eguneroko bizitzako injustiziak eragiten dute pertsonak egunero etxera pentsatzeko gogorik gabe, irudimena erabiltzeko ere indarrik gabe iristea. Horixe da liburu interesgarri gutxi irakurtzearen arrazoietako bat. Nik uste dut erosten diren liburuak irakurtzen direla, baina liburu horietako asko telebistaren antzekoak dira: ez dute bereizten dagoenaren eta egon zitekeenaren artean, gezurrak kontatzen dituzte eta horixe da guztia.
Liburuak cd-rometan egongo diren egunean eta eleberriak Interneten kapituluka ateratzen dituztenean, paperak kulturaren euskarri gisa duen eginkizuna arriskuan izango da ala pantailarekin batera bizi izatea beste erremediorik ez du izango. Zer iruditzen zaizu etorkizun hori?
Dagoeneko pantailarekin batera bizi da papera. Nire iritziz, arkatza eta boligrafoa desberdinak dira, arkatza borratu egin daitekeelako. Pantailak arkatzaren antz handiagoa du boligrafoarena baino, eta beno, oraingoz, nik nahiago dut boligrafoz idatzitako kartak jasotzea arkatzez idatzitakoak jasotzea baino.
Edizio merkeak kultura demokratizatzeko formula bat dira? Eta faszikulukako liburuak biblioteka on bat lortzeko era bakarra?
Eleberrien prezioa beren erabilera-balioaren arabera ezartzea gustatuko litzaidake, baina alderantziz izaten da. Kanbio-balioa besterik ia ez dutenak, hau da, pertsona famaturen baten azken lana izan arren ezer interesgarririk kontatzen ez duten liburuak, garestiak izaten dira. Eta erabilera-balio handiko eleberriak oso merke eros daitezke bigarren eskuko liburu dendetan. Ongi dago eleberri horiek merkeak izatea; baina ez besteak garestiak izatea. Edozein kasutan ere, biblioteka on bat lortzeko, norberak liburuei zer eskatzen dien galdetzea da garrantzitsuena, zer jakiteko premia duen.