Vacinas en idade adulta: a inxección que máis vidas salva
Non hai ningún tratamento que contribúa tanto a aumentar a esperanza de vida como as vacinas. Rino Rappuoli, un dos investigadores en vacinas da Escola de Medicina de Harvard, adoita ilustralo dicindo que “sen vacinas volveriamos ter unha esperanza de vida de 50 anos ou menos”. Pero, que é exactamente unha vacina? “Falamos dun medicamento cunhas características moi singulares porque habitualmente non é unha substancia química, senón un produto biolóxico, e como tal está sometido a controis de seguridade, estabilidade, eficacia… O seu obxectivo é xerar inmunidade contra unha enfermidade estimulando a produción de anticorpos ”. A explicación dáa Ángel Gil, catedrático de Medicina Preventiva e Saúde Pública da Universidade Rey Juan Carlos, de Madrid, que diferencia dous tipos de vacinas segundo a súa clasificación microbiolóxica e clínica:
- As atenuadas ou vivas, elaboradas con microorganismos ou os seus derivados, cuxa actividade está diminuída. Por exemplo, as vacinas do xarampón, a rubéola, a varicela ou o rotavirus. Poden empregarse en toda a poboación, excepto nas persoas inmunocomprometidas, porque nelas poden inducir a enfermidade.
- As inactivadas, nas que esa materia prima (bacterias, virus ou as súas subunidades) está morta. Por exemplo, as vacinas da gripe, a hepatite A ou o virus do papiloma humano (VPH). Pódenselle administrar a toda a poboación, ata a embarazadas. Son máis seguras, pero adoitan requirir dunha dose de recordo.
Non só para os nenos
Case recentemente nado, un bebé recibe a primeira dose dunha vacina, a da hepatite B, e a partir de aí unas cantas máis contra esta enfermidade (dose de recordo) e contra outras aos dous, catro, 11 e 12 meses de vida. É un tratamento moi ligado á infancia, pero non exclusivo desta etapa da vida. As persoas adultas tamén deben vacinarse, por tres motivos:
- Moitas persoas adultas teñen enfermidades, como, por exemplo, a diabetes, que van acompañadas de inmunosupresión. Isto quere dicir que son máis vulnerables ao ataque de axentes infecciosos externos.
- A partir dos 60 anos de idade prodúcese un fenómeno coñecido como inmunosenescencia, polo cal o noso sistema inmunitario se vai debilitando e o organismo responde peor ante as enfermidades infecciosas.
- A protección que tiñamos cando nos vacinaron de nenos co tempo tende a desaparecer e, nalgún caso, é necesario reforzala con dose de recordo.
Por que son necesarias?
Unha persoa adulta debe vacinarse porque é a mellor forma de protexer a súa saúde e a da súa contorna ao reducir a probabilidade de enfermar e de transmitir certas patoloxías. No caso das vacinas contra enfermidades ocasionadas por bacterias, é outra forma de loitar contra a resistencia bacteriana aos antibióticos. O uso inadecuado destes medicamentos fixo que perdan a súa capacidade antiinfecciosa, o que constitúe un dos retos de saúde pública máis importantes. A vacinación, xa que logo, reduce a necesidade da poboación de recorrer aos antibióticos e, en consecuencia, diminúen as probabilidades de que as bacterias desenvolvan resistencias a eles. “É un efecto indirecto que ten este tipo de vacinas, sobre todo, as utilizadas fronte á pneumonía neomocócica, a principal causa de morte por unha enfermidade infecciosa”, apunta Ángel Gil. A Streptococcus Pneumoniae ocasiona entre 9.000 e 10.000 mortes por pneumonía en España todos os anos, sobre todo, entre os anciáns.
Un dos problemas para facerlle fronte é que este microorganismo fíxose resistente aos antibióticos convencionais e a vacinación axudou a investir ese proceso: “Hai un 20 % de pacientes aos que lles dámos antibióticos e non responden a eles. Dispoñer dunha vacina que reduce a circulación da bacteria tera como efecto colateral que que esta volva ser sensible a estes tratamentos”.
Tipos de inmunidade
Os dous grupos de vacinas diferéncianse tamén no tipo de inmunidade que proporcionan. As elaboradas a partir de microorganismos atenuados inducen unha inmunidade moi parecida á natural, pero teñen a limitación de non poder empregarse en toda a poboación. “A inmunidade natural sempre é máis forte e máis duradeira no tempo”, explica Ángel Gil. No entanto, iso non xustifica o argumento dos que defenden prescindir das vacinas. “Pasar unha enfermidade de xeito natural ten uns riscos innecesarios, non parece a forma lóxica de protexerse ”, engade Gil.
As vacinas inactivadas, como a do tétanos ou a gripe, diferéncianse das anteriores en que a súa inmunidade inicial non é tan potente, “pero grazas ás doses de repetición que se administran, conseguimos un alto nivel de protección fronte ao patóxeno”, puntualiza o catedrático da Universidade Rey Juan Carlos.
Un tempo para cada dose
Desde 2019 todas as comunidades autónomas administran as mesmas vacinas. O Consello Interterritorial de Saúde, o órgano de coordinación dos servizos de saúde autonómicos, aprobou o calendario de vacinación ao longo da vida. Pode variar a modalidade de vacina que se aplica, pero as enfermidades contra as que se protexe son as mesmas. O obxectivo é de saúde pública; trátase de protexer a todos os cidadáns, independentemente do lugar de España onde residan. Todas as comunidades teñen, ademais do calendario convencional, un acelerado destinado a grupos de poboación específicos, como os inmigrantes, para poñer ao día as vacinas que non reciban no seu país de orixe. Este programa aplícaselles tanto aos nenos como á poboación adulta. Deste xeito minimízase o risco de transmisión de enfermidades.
O calendario está suxeito a modificacións periódicas en función das achegas da evidencia científica. Un dos cambios máis frecuentes ten que ver coas doses de recordo. A que se poñía contra o tétanos na idade adulta cada dez anos, agora espaciouse, explica Ángel Gil: “Se unha persoa recibiu cinco ou seis dose da vacina durante a infancia, sería suficeinte con poñer unha de recordo antes dos 35 anos, outra antes dos 60 e a última logo desa idade”. O número de dose tamén variou na vacina contra o virus do papiloma humano (VPH). Cando comezou a aplicarse en 2008 poñíanse tres dose e agora son dúas.
Son obrigatorias?
A vacinación en España é unha recomendación. Con todo, pode facerse obrigatoria ante un brote epidémico. As autoridades sanitarias botan man nesa circunstancia da Lei xeral de saúde pública que establece que nesta materia debe primar sempre o ben da colectividade. “No caso do xarampón, o calendario prevé, ata, que en situacións de risco o tratamento se administre aos seis meses (agora ponse aos 12 meses), sempre primando o ben do grupo”, apunta Ángel Gil. As sentenzas dos xuíces, recorda o catedrático, sempre se mostraron a favor de protexer a saúde pública, a xurisprudencia é clara. Todo o corpo lexislativo en España está orientado nesa dirección. Por ese motivo a vacinación pode ser forzosa ante o perigo dunha epidemia. A día de hoxe non hai nada decidido, pero cando estea dispoñible a vacina contra a covid-19, podería facerse obrigatoria baseándose nese criterio.
Para evitar que nos próximos meses os efectos do coronavirus poidan sumarse aos ocasionados por outros virus e chegar a colapsar o sistema sanitario, algunhas comunidades autónomas apuntaron a posibilidade de adiantar este ano a campaña de vacinación contra a gripe. Ángel Gil explica que vacinarse contra a gripe e contra a pneumonía neumocócica sempre é positivo, pero este ano que van coexistir co coronavirus, aínda máis.
Algúns efectos colaterais dun tratamento seguro
As vacinas, coma calquera medicamento, poden ocasionar efectos adversos que, na súa maioría, son leves e pasaxeiros. Localízanse na pel (colorada, inflamada), o sistema respiratorio, o cardiovascular (taquicardia, hipotensión, arritmia) ou o dixestivo. Un mesmo síntoma pode ser habitual tras algunhas vacinas e raro noutras. A reacción máis común é a febre. Na tose ferina, por exemplo, aparece na metade dos pacientes. Con todo, este síntoma só se dá entre o 1 % e o 6 % das persoas que reciben a vacina da hepatite B.
As reaccións graves das vacinas son algo extraordinario, pero danse porque a seguridade absoluta non existe. Na vacina tripla vírica rexistráronse convulsións febrís nun paciente cada 3.000 e reaccións alérxicas graves nun caso de cada millón de persoas tratadas. O máis frecuente é que as secuelas aparezan nas primeiras horas ou días tras o tratamento, pero tamén poden darse, en casos excepcionais, ata un ano despois.
As reaccións poden producirse polo contido da vacina (a un ou a varios dos seus compoñentes). Por exemplo, tras poñer a da difteria, o tétanos e a tose ferina pode poñerse a pel colorada, aparecer dor e inchazón no ombreiro. Aínda que as vacinas antes de aprobarse pasaron por controis de seguridade exhaustivos, excepcionalmente dáse algunha reacción ocasionada por un defecto na calidade do produto ou nos dispositivos para a súa administración. Tamén poden producirse erros na prescrición, na manipulación ou ao administrar o tratamento. Déronse casos de transmisión dunha infección por empregar un vial contaminado, unha posibilidade case imposible agora polo uso de material desbotable.
Antes, durante ou logo de recibir a vacina algunhas persoas teñen brotes de ansiedade. Os síntomas máis frecuentes que presentan son: hiperventilación, desmaio, vómitos e convulsións, así como mareos, cefalea e formigo das mans e da boca. En ocasións tamén aparecen síntomas, como unha febre ocasionada por unha infección precedente, que non teñen nada que ver coa vacinación, só coincide no tempo co tratamento.
Como se garante a súa seguridade e eficacia?
Igual ca ocorre cos medicamentos, as vacinas deben superar unha fase 0 previa á súa testaxe en humanos. Esta etapa preclínica inclúe probas in vitro e en animais. Unha vez concluída, pasa por outros catro estadios.
Fase 1. Próbase nun grupo reducido de persoas, entre 20 e 100, para descartar riscos, identificar os posibles efectos secundarios e demostrar a efectividade. Tamén serve para fixar a dose pertinente.
Fase 2. Próbase en centos de persoas e céntrase en valorar dous aspectos: que efectos adversos aparecen con máis frecuencia a curto prazo e como reacciona o sistema inmune ante a vacina.
Fase 3. En miles de persoas, compárase a evolución das que foron vacinadas con respecto ao resto. A mostra de individuos é moito maior e, xa que logo, permite perfilar máis os efectos secundarios detectados na fase anterior.
Fase 4. Superadas as tres etapas anteriores, a vacina obtén a autorización da Axencia Europea do Medicamento para ser administrada. Nesta fase, coma ocorre cos fármacos, recompílase máis información proveniente do seu uso masivo, sobre todo, relacionada con efectos adversos.
Calendario de vacinación para adultos
Cinco vacinas incluídas no calendario común de vacinación ao longo de toda a vida, do Ministerio de Sanidade, adminístranse completamente ata os 18 anos: poliomielite, hepatite B, virus do papiloma humano (VPH), enfermidade meningocócica e HIB (Haemophilus Influenzae tipo B). Con todo, noutras cinco, prolóngase o tratamento durante a idade adulta: varicela, gripe, enfermidade neumocócica, a da difteria, tétanos e tose ferina, así como a tripla vírica (xarampón, rubéola e papeiras).
O primeiro calendario de vacinación implantouse en 1975 e, desde entón, foise ampliando conforme aparecían novas vacinas. Os especialistas consideran que, dadas as taxas de vacinación, a poboación española está amplamente protexida. Se unha persoa adulta descoñece que vacinas lle faltan, por non estar reflectidas na historia clínica ou por outro motivo, mediante unha análise de sangue pódese determinar se ten ou non anticorpos (por ser vacinado ou por pasar a enfermidade). É o método que se emprega con persoas procedentes doutros países para poder administrarlles as vacinas que lles faltan.
Ademais deste calendario, o Ministerio de Sanidade establece unhas recomendacións concretas de vacinación aos grupos de risco, como traballadores sanitarios, persoal de servizos públicos esenciais, embarazadas, inmunodeprimidos ou doentes crónicos, que poden consultarse na súa páxina web (www.mscbs.gob.es).
Difteria, tétanos e tose ferina (DTP3). Incorporouse no primeiro calendario vacinal que se aplicou a partir de 1975. Antes de proceder ao tratamento dunha persoa adulta hai que verificar o estado de vacinación previo documentalmente ou mediante seroloxía, o estudo co que se comproba a presenza de anticorpos no sangue. Entre 19 y 64 anos. Nas persoas que non reciban as cinco doses ata os 19 anos, deben completarse na idade adulta. A partir de 65 anos. Recoméndase unha dose de recordo nos anciáns.
Tripla vírica (xarampón, rubéola e papeiras). A vacina incorporouse ao calendario en 1978. Recoméndase que se vacinen as persoas nacidas a partir de 1970 que descoñezan se foron vacinadas no seu día.. Todas as persoas deben recibir cinco doses durante a vida.
Varicela. Recibirán dúas dose as persoas sen evidencia de inmunidade á varicela. Considérase que existe inmunidade cando se recibiron dúas doses da vacina. Se se descoñece, realizarase unha determinación serolóxica da existencia ou non de anticorpos.
Enfermidade neumocócica. A partir de 65 anos. A taxa de incidencia da enfermidade aumenta desde os 65 anos e, sobre todo, a partir dos 75 ou 80 anos. Por iso está indicada a vacinación a esta idade.
Gripe. Entre 19 y 64 anos. As embarazadas deben vacinarse. Poden facelo en calquera trimestre da xestación. Está indicada en enfermos con trastornos crónicos cardiovasculares, renais, hepáticos, neurolóxicos, hematolóxicos, metabólicos (diabetes) e pulmonares (epoc, asma…). As persoas inmunodeprimidas (enfermos de cancro, VIH) tamén deberían poñela. A partir de 65 anos. Recoméndase a partir de 65 anos porque, a esa idade, é maior o risco de complicacións graves por gripe.