Obesidade infantil: un problema de maiores

Obesidade infantil: un problema de maiores

Catro de cada dez nenos en España teñen sobrepeso ou obesidade. Esta patoloxía, que se defi ne pola acumulación excesiva de graxa corporal, non pasa por unha cuestión estética ou de imaxe; vai moito máis alá. A obesidade dispara o risco de sufrir enfermidades cardiovasculares, problemas locomotores e diabetes de tipo 2. Tamén entre os nenos. Trátase dunha patoloxía que provoca difi cultades respiratorias, un maior risco de fracturas e hipertensión, resistencia á insulina e marcadores temperáns de enfermidades cardiovasculares. A “enfermidade de enfermidades”, como a adoitan chamar, favorece que os nenos padezan doenzas de adultos.

A obesidade, por suposto, non é nova, pero a súa incidencia estendeuse e agravouse cos anos. Se en 1985 o 15 % dos nenos españois presentaba sobrepeso, hoxe son case 5 de cada 10. Segundo o último informe Aladino, publicado en 2020, o 40 % dos pequenos de entre 6 e 9 anos ten sobrepeso, a súa prevalencia aumenta coa idade e aféctalle especialmente aos fogares con menos recursos. Pero non só a eles. A evolución crecente da obesidade infantil no noso país acompaña unha tendencia global que se observa en case todas as rexións do mundo. A Organización Mundial da Saúde (OMS) estima que hai máis de 380 millóns de nenos e adolescentes con este problema, e cifra en 41 millóns os menores de 5 anos que presentan obesidade, un dato que podería case duplicarse para 2025 de continuar como ata agora.

Que facer para remedialo? Como se atalla e corrixe un problema que foi catalogado pola propia OMS como “a pandemia do século XXI” debido ao seu alcance e á súa gravidade? Coñécense estratexias que dean bos resultados? Estas son só algunhas preguntas que nos fixemos e que marcaron o punto de partida dun proxecto xornalístico exhaustivo no que contaremos coa opinión dos principais expertos de todos os sectores implicados. A obesidade é un problema multicausal e de gran complexidade. Non se resolve nin esgota con frases feitas nin con inxenuidade; tampouco cunha soa entrevista nin cunha única reportaxe.

A obesidade infantil é un problema de saúde pública moi grave que ten que abordarse como o que é: un enorme desafío comunitario. A expresión “comer menos e andar máis”, que coloca a responsabilidade nas persoas –neste caso, nos nenos– antóllase insufi ciente para afrontar un escenario que ten múltiples capas e actores. Todo empeza na casa: os adultos somos conscientes da ameaza, pero non sempre aplicamos este libreto á hora de elaborar o seu menú: o ritmo de vida e o molestia de decidir como alimentar día a día aos menores lévanos a conformarnos con darlles produtos socorridos e –ás veces– pouco saudables.

Esa mala alimentación e a falta de exercicio son os precursores máis coñecidos, pero non os únicos. O poder adquisitivo, o tempo para cociñar, o barrio no que vivimos e as relacións sociais, o acceso a especialistas en dietética e nutrición, os comedores escolares, a publicidade de alimentos insáns dirixida aos máis pequenos, a oferta crecente de produtos ultraprocesados, o sedentarismo, a xenética, os modelos de lecer e os exemplos que dámos os adultos son tamén factores que inciden nesta patoloxía.

Que din as últimas investigacións? Melloraría o panorama se houbese nutricionistas en atención primaria? É preciso erradicar a publicidade dos ultraprocesados? En plena era de noticias falsas, que se pode facer para aumentar a información fi able e de calidade sobre alimentación? Son os pais responsables da obesidade dos seus fillos? Deben mellorarse as políticas públicas? Para coñecer en profundidade cales son as catapultas da obesidade infantil, saber que se está facendo e, sobre todo, que máis se podería facer, realizaremos durante os próximos meses un contido especial.

España é o cuarto país de Europa con maior taxa de obesidade infantil. Por iso, e porque o que está en xogo é a saúde presente e futura dos nenos, ao longo de 2021 intentaremos abordar as principais causas e coñecer cales poderían ser as solucións. Como subliña Alejandro Martínez Berriochoa, director xeral da Fundación Eroski e da revista Consumer Eroski, “se se mantén a tendencia actual, en 2022 o número de nenos e adolescentes de entre 5 a 19 anos con exceso de peso superará ao dos que sofren desnutrición e presentan un peso moi baixo, advirte a OMS. Na Fundación somos conscientes do aumento da obesidade infantil e queremos contribuír a reverter esa tendencia”.

Como ven as familias os seus fillos en idade escolar? En %

Durante anos, o aspecto repoludo asociouse a saudable. Raro é o pai que recoñece ao seu fillo “gordecho”. Segundo a OMS, un 69,1 % dos escolares con “exceso de peso” (88,6 % con sobrepeso; 42,7 % con obesidade) segundo os seus proxenitores teñen “peso normal”. Outro exemplo: o 67,1 % dos nenos con “obesidade severa”, segundo as súas familias teñen “lixeiro sobrepeso” e o 19,1 % considérao “peso normal”.

Prevalencia de sobrepeso, obesidade e exceso de peso en España

Estudo que se vén realizando, a través da Estratexia NAOS (Nutrición, Actividade Física e Prevención da Obesidad) da AESAN, desde o ano 2011 en escolares de 6 a 9 anos. 16.665 escolares de 276 colexios, distribuídos de forma proporcional por comunidades e tamaño de municipio. Obtén datos antropométricos dos escolares por medición directa, pero tamén ten información sobre diferentes factores familiares, ambientais e de estilo de vida dos escolares e dos seus colexios.

Exceso de peso

• Nenos: 41,3%
• Nenas: 39,7%

A dieta feita a medida

Ninguén discute xa que a carga xenética é decisiva na obesidade e o sobrepeso, pero tamén pode desempeñar un papel fundamental na prevención e o tratamento da enfermidade. A nutrición de precisión, unha das protagonistas da investigación no sector durante este século, pretende a creación de dietas e pautas personalizadas a partir non só do estudo do xenoma humano, senón tamén de elementos externos (emocionais, condutuais…). A aplicación da nutrixenética, a nutrixenómica ou a epixenética podería darlle un bo repaso á sinxela e manida idea das dietas mediterráneas.

Pero aínda queda moito por facer. “Digamos que hai algunhas pezas do quebracabezas, pero aínda queda moito por cubrir. Non vai ser sinxelo que o médico ou o nutricionista teña un manual que lle diga: como vostede ten este xene e vimos que lle senta mal isto, faga aquilo…”, conta Luis A. Moreno. “Quizais en 20, 30 ou 40 anos si se poidan aplicar máis. Seguramente se crearán algoritmos con intelixencia arti fi cial que, ao fi nal, en moitas ocasións nos van dicir o mesmo que dicimos agora, pero que tamén é posible que sirvan para recomendarlle algo distinto a persoas ou grupos concretos”.

Panorama da obesidade infantil en Europa

España atópase entre os países con maior número de nenos e nenas con exceso de peso. Datos en % da OMS para os anos 2015 a 2017.

“É inaceptable que o 40 % da poboación infantil española teña sobrepeso ou obesidade”

Luis Alberto Moreno // Profesor da Universidade de Zaragoza. Membro do Centro de Investigación Biomédica en Red de Fisiopatología de la Obesidad y la Nutrición (CIBEROBN).

As cifras seguen sen ser boas. O último estudo realizado polo Ministerio de Consumo e a Axencia Española de Seguridade Alimentaria (AESAN) sobre a alimentación, actividade física, desenvolvemento infantil e obesidade de España, o estudo Aladino 2019, confi rmou que a incidencia da obesidade infantil segue estancada en 2015. O 40 % dos nenos de entre seis e nove anos teñen sobrepeso ou obesidade. Os medios para evitala ou combatela parecen claros: a alimentación saudable, actividade física, bo descanso. Pero levar á práctica esas rutinas é o complicado. A xenética tamén xoga un papel importante, pero non defi nitivo, como nos explica Luis A. Moreno, experto en epidemioloxía e prevención dos problemas nutricionais dos nenos e adolescentes, que participou en numerosos estudos tanto en España como en Europa sobre a obesidade infantil, como o estudo Helena, impulsado pola Comisión Europea para comprender e mellorar de forma efi caz os hábitos nutricionais dos menores.

Nun mundo cada vez máis preocupado pola alimentación sa -como vemos en redes sociais e medios de comunicación? Non sei se chegan á gran maioría da poboación, porque unha dos aspectos que hai que ter en conta con respecto á obesidade son as desigualdades sociais. A obesidade é bastante máis frecuente nas poboacións máis desfavorecidas e menos habitual nas máis favorecidas. Probablemente, toda esa información que se manexa nas redes sociais, por exemplo, chegará máis ás persoas que o necesitan menos.

Tamén se fala moito da pandemia da obesidade infantil. Éo? Non me gustan moito os titulares demasiado populistas nesta materia; pero, sen dúbida, a obesidade infantil e a obesidade en xeral son unha pandemia. Non estamos falando dun virus, estamos falando dunha enfermidade crónica. Que define unha epidemia? Que aumenta moito o número de casos nun período curto de tempo, iso pasou sobre todo a finais do século pasado, nos anos oitenta e noventa materializouse o despegue que se mantivo e acabou afectándelle a todo o mundo. Porque agora mesmo, en todos os países, é máis frecuente a obesidade que a malnutrición. Ata nos máis pobres.

Se falamos de epidemia en España e co estudo Aladino como referencia, cales serían os datos máis alarmantes? Se facemos caso ao estudo Aladino, en España temos unhas cifras de obesidade que son inaceptables. É inaceptable que o 40 % da poboación infantil teña sobrepeso ou obesidade. Aínda que é verdade que poida que estea un pouco sobredimensionado.

Por que? Porque o metro que se usa para medir identifi ca demasiados nenos que teñen sobrepeso ou obesidade. Os resultados do estudo Aladino analizáronse comparando cos valores de referencia da OMS, que dan valores máis elevados que outros métodos, como o utilizado pola Federación Mundial de Obesidade, por exemplo.

Cal cre que sería un dato máis “real”? Seguro que o 25 % da poboación infantil española ten sobrepeso ou obesidade, que segue sendo moito.

O estudo sinala que a maioría dos proxenitores cre que os seus fillos teñen un peso “normal”, aínda que padezan sobrepeso ou obesidade. Como poden as familias recoñecer ese problema? As e os pediatras dos centros de saúde nas revisións periódicas do neno san deberían medir sempre o peso e a talla, e calcular o índice de masa corporal. Iso sería o mínimo indispensable, aínda que se poden facer outras cousas. O problema é que non temos un método aínda que sexa fácil e preciso para diagnosticar a obesidade. Porque a obesidade é un exceso de graxa, non de peso. Collamos, por exemplo, a Cristiano Ronaldo, por dicir alguén moi popular: se calculamos o seu índice de masa corporal a partir do seu peso e talla seguramente nos vai dar un resultado de obesidade ou, polo menos, de sobrepeso e, con todo, loxicamente, Ronaldo non ten un gramo de graxa, pero si ten moito músculo. No entanto, nos nenos, esta medida, como unha primeira aproximación, pode estar ben. O problema é que hai distintos “metros” para medir a obesidade.

Cales son os máis usados e fiables ou eficaces? Hai uns que son máis de investigación, como o usado en Aladino. Pero creo que nos centros de saúde usan unhas gráfi cas da poboación española, que a nivel da práctica clínica parecen perfectas. Segundo esas gráfi cas, defínese sobrepeso cando o neno está por encima do percentil 85 e obesidade cando está por encima do 95. Se os pediatras manexan esas gráfi cas, que son da Fundación Orbegozo, identifi car os nenos con sobrepeso ou obesidade é sinxelo.

O problema vén despois, unha vez diagnosticado, que se pode facer? Ao neno con sobrepeso, estaría ben darlle unhas recomendacións –ou insistir un pouco máis nuns consellos que xa se lles dan sempre a todos os nenos– para que non cheguen a sufrir obesidade. Aos menores con obesidade non hai que poñerlles unha dieta, pero creo que si marcarlles uns obxectivos. Pero aí xorde outro problema: para perseguir e alcanzar eses obxectivos necesítase tempo, que normalmente non se ten. Por iso, creo que sería moi importante ter nutricionistas nos centros de saúde, que agora mesmo non hai. Porque as enfermeiras teñen un papel importante, pero, sen dúbida, un especialista nesa materia concreta nos centros de atención sanitaria sería o ideal.

Que obxectivos se lles podería marcar a estes nenos? Inicialmente, habería que coñecer a cultura alimentaria e os estilos de vida da familia. Non lles podes propoñer algo que saibas que non van cumprir porque teñen, de entrada, moitas defi ciencias para realizalo e porque é mellor empezar propoñendo algo que se adapte facilmente ao que eles xa fan, e reforzalo. Dicirlles: “Iso que xa facedes tres días á semana, sería mellor se o fi xerades cinco”. O ideal é coñecer ben os hábitos e, en función diso, marcar obxectivos adaptados, que pode ser: “tes que comer cinco porcións de froita e verdura ao día durante os próximos meses”. Ese vai ser o obxectivo para o neno e para toda a familia, porque o ideal é que a mellora se faga en conxunto.

Ademais da mala cultura alimentaria persoal ou familiar, a carga xenética é determinante no sobrepeso ou a obesidade infantil? Sen dúbida, a xenética inflúe. O 60 % do que chamamos a variabilidade no índice de masa corporal depende da xenética. E se nos poñemos a pensar en cada persoa, isto é como unha lotaría, cantos máis números teñas no teu bombo persoal, máis fácil vai ser que che saia a lotaría negativa, neste caso, de que teñas obesidade. A máis susceptibilidade xenética, máis facilidade para padecer obesidade. Dito isto, non te podes abandonar e pensar que como che senta ben todo o que comes e tes moito apetito, non hai que facer nada máis.

Pódese corrixir, frear ou cambiar esa carga xenética? Cantos máis números da lotaría teña un neno, é máis difícil, pero pódense facer moitas cousas e desde moi pequeniños. Unha acción importante e factible é que os menores coman unha gran variedade de alimentos, é dicir, que haxa unha gran diversidade na súa dieta. Se nos guiamos un pouco polos seus gustos, aos catro ou cinco anos acabarán comendo só pasta, hamburguesas ou patacas frixidas. Se ao ofrecerlles verduras, non lles gustan e non llas volvemos dar, xa lles dámos a entender que non lles van gustar na súa vida, pero non é verdade. Calquera neno pequeno se se lle repite un prato, acaba aceptando todos os sabores e todos os alimentos, ou a gran maioría. É unha idea que os pediatras e as persoas con nenos a cargo teñen que transmitir: hai que ter paciencia porque menores débense incorporar á alimentación da familia.

Pero cando tes un neno que non come ou come mal, acábase a paciencia. É dicir, volvemos a esa falta de tempo. Hai que xogar coas cousas. A cuestión é que moitas veces cando din “o meu neno non come”, lévano ao pediatra, mídeno, pésano e está no percentil 75, pois algo ten que comer, iso está claro. O que pasa é que non come o que non quere. Hai moita casuística. E, por suposto, hai nenos que comen menos.

En relación cos factores temperáns asociados a un maior risco de obesidade, ata cando e como se recomenda empezar coa alimentación complementaria? A lactación materna é moi positiva para previr a obesidade, e deberíase prolongar polo menos ata os seis meses. Outra cousa máis discutida é se debería ser exclusiva eses primeiros seis meses. Parece que nas zonas máis desfavorecidas ou nos países menos desenvolvidos si que debe ser exclusiva, porque é o mellor alimento que poden ter nese momento. Con todo, nos países desenvolvidos idealmente deberíase empezar antes dos seis meses a introducir algúns alimentos. Na alimentación complementaria, que se leva discutindo non moitos anos, dábanse pautas baseadas no sentido común ou na experiencia do persoal médico, pero investigación houbo pouca.

Por que non existen moitos estudos? Porque se trata dunha idade complicada. É agora cando empeza a haber estudos ben feitos dese período, dos que saen resultados. Por exemplo, parece que o mellor para evitar ao máximo a enfermidade celíaca é introducir os cereais progresivamente entre os catro e os seis meses. Pero está todo en proceso de cambio, en función desas investigacións que se están realizando. En calquera caso, é moi importante ter confianza no pediatra: todas estas cousas xerais que estamos falando coñécenas perfectamente, e conta moito a experiencia persoal de cada médico. Así o fixen eu: sempre puxen plena confi anza no pediatra que tivese a cargo aos meus fi llos.

De feito, o estudo, o tratamento e a prevención da obesidade infantil leva só unas poucas décadas. En España orixinouse a mediados dos oitenta. Si, probablemente, cando se lle dedicou máis interese e máis recursos foi neste século. É un pouco curta a experiencia. De todas as maneiras, o ideal é previr e cambiar ou mellorar os comportamentos das persoas, e iso resulta complicado. Para conseguilo temos que ir por moitas vías. Vai custar moito, pero iremos mellorando. Porque, ao fi nal, todas esas mensaxes de saúde que comentabamos, si que van callando. E falamos de alimentación. Pero no campo da actividade física, que tamén é moi importante, estase mellorando moito, igualmente.

Vostede non fala só de dieta mediterránea, senón de estilos de vida mediterráneos nos que se inclúe dieta, actividade física e sono. No caso dos nenos, cales serían uns niveis de actividade física adecuados? Iso está moi claro. Desde a idade preescolar ata a adolescencia deberían facer 60 minutos ao día, como mínimo, de actividade física moderada ou intensa: correr, xogar… E aos que teñen tendencia a ser máis parados, haberá que estimulalos un pouco.

Estes meses de pandemia, nos que os nenos puideron moverse menos, xogarán en contra. Si, todo inflúe. Por exemplo, hai uns meses púxose en contacto comigo un compañeiro da universidade que estaba preocupado porque os seus fi llos quedaban a comer no colexio e poñíanlles un vídeo que duraba todo o tempo da comida e, despois, non tiñan oportunidade de moverse, enganchados a ese vídeo. Probablemente, non é o ideal. Entendo que dadas as circunstancias actuais é máis complicado que estean xogando fóra, pero estar ao aire libre, por moito frío que faga, é o mellor. Non tes máis que ir a Finlandia, onde fai máis frío que aí, e os menores están xogando sempre no exterior.

Precisamente, nos países nórdicos, o índice de obesidade infantil é menor. Ademais dos seus hábitos, estes datos teñen que ver coas súas políticas públicas de prevención? Sen dúbida, teñen mellores políticas de prevención pública. Por exemplo, contan con tradición de traballo comunitario. Están moi ben organizados. Para todo o que é saúde esa tradición axudaría moito. Os centros de saúde e os municipios deberían fomentar a participación das persoas da comunidade na mellora da saúde. Idealmente, identifi cando os problemas máis importantes e buscando solucións efi caces adaptadas ás necesidades de cada comunidade.

Que cre que se podería ou debería facer en España nese sentido? É complicado, porque temos costumes que non queremos tocar: cear tarde, saír tarde. Os nenos teñen que cear pronto e deitarse cedo, como moito ás 10 da noite. Un menor en idade preescolar debería durmir unhas 11 horas. E iso implica cear hora e media antes, polo menos. Tamén infl úen os programas de televisión que lles gustan a certa hora. Se, ademais, teñen televisor na habitación e non estamos moi pendentes… Iso, sen culpabilizar as familias, que é o último que hai que facer: bastante temos con traballar e adaptarnos á vida moderna.

Como se lles pode axudar ás familias? Unha acción pode ser o que os anglosaxóns chaman o escola de familias, é dicir, ensinar sobre o xeito de educar aos fillos. Cando temos fillos non veñen con manual de instrucións, cada pai baséase no que viu na súa casa, o que lle pareceu ben ou lle pareceu mal. Crear escolas de familias axudaría moito. Cando tes o primeiro fillo ou ata cando a parella está embarazada, é o mellor momento, porque es máis receptivo. Aí si se poderían facer moitas cousas desde o ámbito sanitario ou o escolar. Existen distintos modelos de prácticas de crianza. Por exemplo, o modelo “democrático”, que fomenta a toma de decisións conxunta entre pais e fillos e no que o exemplo positivo dos proxenitores xoga un papel moi importante.

Que se pode facer desde as políticas públicas? Primeiro, débese poñer máis énfase nas poboacións máis vulnerables. Por exemplo, no Centro de Investigación Biomédica en Red de Fisiopatología de la obesidad y la Nutrición (CIBEROBN) estamos facendo un estudo en nenos con risco de obesidade porque as familias téñeno. Que os proxenitores padezan obesidade pode vir de que teñan un compoñente de susceptibilidade xenética ou porque teñan uns hábitos ou estilos de vida que os leven a iso. Ou polas dúas cousas. Son familias con risco de obesidade. Deberiamos focalizarnos nelas. Porque, de feito, nos programas que realizaramos previamente para toda a poboación viamos que os que tiñan un peso saudable, seguían así, mentres que os que sufrían sobrepeso, melloraban, aínda que non era un programa de tratamento senón de prevención.

Que conclusións se sacan destes datos? Indícannos que ao actuar por separado naqueles que tiñan sobrepeso si que podiamos ser efi caces. Hai que traballar máis coas familias con sobrepeso e que son máis vulnerables. Aí existen distintas estratexias. Por exemplo, estamos traballando e queremos traballar con supermercados, porque cando se levan a cabo promocións ou estratexias de márketing, os “premios” moitas veces son alimentos que non son os máis saudables. Queremos intentar que se premie ou se fomente a venda de alimentos máis saudables e tamén que as familias poidan facer a cesta da compra saudable a un prezo relativamente accesible.

Volvemos ao factor socioeconómico, decisivo neste problema. Coñécese como vulnerabilidade social, un concepto que xa se recolle en moitos sitios, como en convocatorias da Unión Europea. Que inclúe? O clásico era o nivel de ocupación e o nivel de estudos: o salario, ter ou non ter traballo, a educación… Pero hai outros elementos, como ser inmigrante ou non selo, ter unha rede social máis ou menos extensa, a estrutura da familia… Moitas máis cousas. Todo iso hai que telo en conta.

Que consecuencias cre que terá a pandemia da covid-19 nesta chamada enfermidade de enfermidades? Eu diría que probablemente neste período se van incrementar as desigualdades. As familias menos vulnerables fi xérono igual ou ata un pouco mellor e as máis vulnerables fi xérono igual ou un pouco peor. Como creo que vai pasar en moitas cuestións sociais, vaise incrementar a desigualdade. En canto á tendencia global sobre a obesidade, as cifras probablemente seguirán estancadas ou nunha progresión moi lenta de diminución.