Alexias desde o berce

Alexias desde o berce

A o leite, aos froitos secos, ao ovo, ao peixe… Uno de cada dez nenos padece alerxias alimentarias nos países desenvolvidos, informa a Organización Mundial da Alerxia (WAO), e o problema non deixa de crecer: segundo este organismo, a prevalencia aumentou nas últimas décadas, e hai un incremento nos ingresos hospitalarios por reaccións adversas agudas a algún alimento. Actuar de forma correcta ante un episodio de alerxia alimentaria é crucial, especialmente nos casos máis graves. Por iso é tan importante que as familias sexan capaces de identificar unha reacción alérxica e saiban que deben facer.

Os conceptos, claros

Antes de nada, debemos saber de que estamos falando. Como sinalan Ángela Claver e Celia Pinto, alergólogas da Sociedad Española de Inmunología Clínica, Alergología y Asma Pediátrica (Seicap), “o termo ‘alerxia alimentaria’ utilizouse de xeito abusivo, aplicándoo de forma incorrecta para referirse a calquera tipo de reacción secundaria a un alimento ou a un aditivo. As definicións de reacción adversa, intolerancia e reaccións alérxicas a alimentos prestáronse a confusión ata hai uns anos, cando a Academia Europea de Alergología e Inmunología Clínica e a WAO chegaron ao consenso actual”. Así pois, que ideas nos deben quedar claras?

• Hipersensibilidade a alimentos. Calquera reacción adversa a alimentos engóblase dentro deste termo. Dentro deste grupo, teriamos as alerxias e as intolerancias.
• Alerxias. Se queremos ser precisos, só podemos falar de alerxia alimentaria cando se produciu unha reacción de tipo inmunitario. É dicir, cando o noso sistema inmune, por erro, identifica un alimento cunha ameaza e reacciona para facerlle fronte. Dentro deste grupo, as máis habituais son aquelas nas que se crean uns anticorpos denominados IgE (inmunoglobulina E), por exemplo, a alerxia ao ovo. Hai outras alerxias nas que non interveñen estes anticorpos, como sucede coa celiaquía, que se considera unha enfermidade autoinmune, na que é o propio organismo o que dana as vilosidades intestinais para defenderse do glute, ao que considera un inimigo.
• Intolerancias. Se non intervén un mecanismo inmunitario, falamos de “hipersensibilidade non alérxica a alimentos”. Sería o caso, por exemplo, da intolerancia á lactosa. Na súa gran maioría trátase de reaccións adversas causadas por un déficit enzimático, pero tamén poden ser de causa farmacolóxica ou química.

Non se trata dunha clasificación irrelevante: as reaccións son distintas e tamén o son a gravidade e as medidas que se deben adoptar. “Unha intolerancia non é unha alerxia. Nunha alerxia, a reacción adoita ser rápida: en cuestión de minutos desde que o neno leva o alimento á boca, aparecen os síntomas. En cambio, na intolerancia as reaccións mantéñense latentes durante máis tempo. Son máis lentas e, xeralmente, menos graves. Poderiamos dicir que, nunha intolerancia, unha transgresión –é dicir, comer algo indebido– non compromete a vida (salvo en casos excepcionais); nunha alerxia grave, si pode poñela en risco ”, insiste Luís Echeverría, coordinador do Grupo de Alerxias Alimentarias da Seicap.

Por que os nenos?

Cando falamos das alerxias alimentarias atopamos constantes referencias aos nenos e, máis especialmente, á primeira infancia. Hai estudos que sinalan que, por cada adulto con este problema, podería haber catro nenos afectados. A clave desta diferenza está en que, frecuentemente, a alerxia infantil desaparece co paso do tempo. “Na alerxia alimentaria prodúcese un erro do sistema inmunitario. Por algún motivo que descoñecemos, as nosas defensas reaccionan contra algo, neste caso un alimento, que non é agresivo. Considérano unha ameaza e, para combatela, producen anticorpos IgE. Esta reacción non é a todo o alimento, senón a unha parte del (normalmente unha glicoproteína). Esta parte responsable da reacción alérxica é o alérxeno ”, continúa Echeverría.

Prodúcese esa reacción, pero, a medida que o bebé se vai facendo maior, “o sistema inmunitario vai de xeito natural corrixindo eses erros. Realmente, non sabemos con certeza por que ocorre, pero ata o 90 % dos nenos con alerxia á proteína de leite de vaca terminan superando o problema nos primeiros anos de vida. No caso dos ovos, a evolución tamén é boa: superan a alerxia o 80 % dos nenos”, engade o experto.

Estes dous alimentos, o leite e o ovo, son os que en España causan máis alerxias alimentarias nos nenos menores de cinco anos; afortunadamente, adoitan desaparecer na primeira infancia, como tamén sucede coa alerxia ao trigo e a soia. “En cambio, a alerxia aos froitos secos, o peixe e os mariscos aparece máis tarde e o seu prognóstico adoita ser peor: é difícil que cheguen a tolerarse. E, se persisten, poden ser moi graves”, conclúe Luís Echeverría.

Atención aos síntomas

Falamos de gravidade, e non é unha esaxeración. Os síntomas adoitan consistir en aparición repentina de picazón, urticaria, así como inchazo na lingua, beizos ou garganta, dificultade para respirar… Pero unha reacción alérxica severa pode desencadear unha anafilaxia, é dicir, unha afectación de múltiples órganos e sistemas que podería poñer en risco a vida do neno. Así mesmo, aínda cando sexan moito menos frecuentes, tamén hai reaccións de hipersensibilidade non alérxicas que poden resultar de extrema gravidade. É o caso da intolerancia hereditaria á frutosa (frutosemia): os nenos que a sofren poden morrer se continúan inxerindo alimentos con frutosa.

Por iso é polo que é esencial saber como actuar se estamos cun menor que teña alerxia ou intolerancia a algún alimento. Para iso, é fundamental facer un diagnóstico diferencial para delimitar que tipo de problema hai detrás dunha reacción adversa a un alimento. Aínda que sempre debe ser o médico o que faga este diagnóstico, existen unha serie de sinais que nos poden orientar para distinguir unhas das outras, e que debemos coñecer:

• Nas intolerancias alimentarias (hipersensibilidade non alérxica), as reaccións, normalmente dixestivas, adoitan ser de inicio retardado, é dicir, poden transcorrer horas, e ata días, desde que o neno toma o alimento problemático ata que aparecen os síntomas.
• As alerxias mediadas polos anticorpos IgE coñécense como “de hipersensibilidade inmediata”. A aparición dos síntomas é moi rápida, normalmente nos primeiros 20 minutos desde a exposición. Estes síntomas poden ser cutáneos, respiratorios e gastrointestinais.
• Nas alerxias alimentarias non mediadas por estes anticorpos, por exemplo a celiaquía, o inicio dos síntomas adoita ser retardado, pasadas horas, e ás veces días, desde a exposición ao alimento. Normalmente, trátase de cadros dixestivos.

Só afecta un alimento?

“Ata unha terceira parte dos nenos con alerxia alimentaria presentan reaccións adversas con máis dun alimento”, explica Ana María Plaza-Martín, do Servizo de Alerxia e Inmunoloxía Clínica do Hospital Sant Joan de Déu (Barcelona). A reactividade cruzada é un fenómeno que ocorre cando un anticorpo reacciona non só co alérxeno orixinal, senón con outros similares. É común entre alimentos da mesma familia. Por exemplo, distintos froitos secos ou distintos mariscos. Cando un neno mostra síntomas de alerxia a un alimento, son moitas as dúbidas que lles xorden ás familias. Por exemplo, se o pequeno ten alerxia ao leite de vaca, pregúntanse se poderán tomar leite doutros animais; se o rexeitamento é ao ovo, queren saber se só ao de galiña ou tamén ao doutras aves. Non hai unha resposta única, e a clave adoita estar nas proteínas:

• Leite. Os alérxicos ao leite de vaca habitualmente tamén o son ás doutros mamíferos, tipo cabra e ovella, porque estes leites comparten moitas proteínas; no entanto, poden tolerar outros leites, como a de burra ou a de camela. Pero non é necesario retirar ou non introducir a carne de tenreira nestes nenos, xa que a maioría deles tolérana perfectamente.
• Ovo. Os alérxicos adoitan selo tamén aos das outras aves, pero non en todos os casos.
• Mariscos. Moluscos, cefalópodos e crustáceos non comparten moitas das súas proteínas. Polo tanto, deben estudarse separadamente.
• Peixes. Os nenos alérxicos a un peixe adoitan reaccionar a moitos deles. Isto é debido a que a parvalbúmina é a proteína máis comunmente implicada nesta alerxia, e trátase dunha proteína presente na maioría dos peixes.
• Vexetais e froitos secos. Podemos atopar reactividades cruzadas entre distintas familias. Normalmente, gran parte da reactividade cruzada existente entre alimentos do reino vexetal é debida a proteínas comúns. Así, por exemplo, é frecuente que quen son alérxicos ao cacahuete tamén o sexan aos legumes (lentellas, chícharos, garavanzos e xudías brancas).

Como pode ser as reaccións alérxicas aos alimentos

• Tóxicas
• Non tóxicas: hipersensibilidade
  • Mecanismos inmunitarios: alerxia
    • Mediada por anticorpos IgE
    • Non mediada por anticorpos IgE
  • Mecanismos non inmunitarios: intolerancia
    • Intolerancia de orixe enzimática
    • Intolerancia de causa farmacolóxica
    • Intolerancia de orixe indeterminada

Como debemos actuar

A primeira medida que se toma ante unha alerxia alimentaria é evitar o alimento que a provoca. Agora ben, esta decisión correspóndelle ao profesional. “Nunca debemos quitar un alimento porque si, só porque pensemos que lle sentou mal ao neno. É algo que moitos adultos fan: por exemplo, prescinden do glute ou do leite. Pero, con eles, todo o que se faga debe ser meditado, sopesado; non podemos esquecer que se trata de organismos en crecemento que van necesitar moitos nutrientes. E eliminar algún deles pode ter consecuencias”, advirte Echeverría.

• Nos casos de alerxias severas, nas que xa se sabe que o consumo do alimento, por mínimo que sexa, pode provocar reaccións gravísimas, o médico xa informaría a familia de que alimento ou grupo de alimentos debe evitar, e tamén de que actitude débese tomar ante unha transgresión.
• Un problema de todos. É fundamental que todos os adultos da contorna do neno, desde os seus familiares a coidadores e profesores, aprendan a manexar as alerxias alimentarias, a recoñecer os seus síntomas e como responder ante unha crise anafiláctica. Pero é igualmente decisivo que o neno coñeza este risco e que se lle adestre en evitar o alimento.
• Reaccións alérxicas. A maioría prodúcese de forma accidental fóra do fogar, e especialmente cando se rompen as rutinas: festas de aniversario, extraescolares, excursións… Nas mesas con moitos alimentos e diferentes elaboracións pode estar oculto o perigo. Xa que logo, hai que ter un plan de urxencia. Trátase de ter previsto que facer en caso de inxestión accidental: teléfonos de urxencia, centros hospitalarios próximos, medicación… Ante un neno cunha alerxia alimentaria, o adulto non pode correr o risco de quedar parado sen saber como reaccionar.
• Ante unha inxestión accidental, a actuación variará dependendo da situación. Se os síntomas son leves, pode que sexa suficiente con administrar antihistamínicos. “Pero aqueles nenos con risco dunha reacción anafiláctica deberán levar sempre un autoinxector de adrenalina: salvaralles a vida. E non só é levalo, senón saber usalo. No 70 % das mortes por anafilaxe, ou non tiñan á man a adrenalina ou a administraron mal. Hai que tela en data (vixiar que non se caduque) e adestrarse”, insiste Echeverría.
• Coidado coas trazas. A reacción alérxica non vai depender da cantidade inxerida, senón de como sexa o neno de sensible a ese alérxeno. É posible que aparezan síntomas con cantidades moi pequenas, o que se coñece como trazas. Por iso, na actualidade, o etiquetado alimentario obriga a advertir da presenza de trazas.