Obesidade infantil: o gran desafío no fogar

Obesidade infantil: o gran desafío no fogar

A obesidade infantil é un problema de saúde pública, e combatela un desafío que hai que afrontar desde numerosas frontes. Políticas educativas, sanitarias e sociais son necesarias, pero non suficientes se non integran a familia. Porque a familia é, probablemente, a institución máis relevante á hora de favorecer un peso saudable: os hábitos que se seguen no fogar (elección dos alimentos e a súa forma de elaboración, horarios de comidas, normas para ver a televisión ou xogar coas pantallas, rutinas de lecer e exercicio…), así como o exemplo que dan os pais e as nais son fundamentais e poden formar parte tanto do problema como da solución.

Neste terreo, é importante delimitar os diferentes ángulos desde os que se pode abordar a análise: unha sociedade tensa na que apenas hai tempo para planificar menús equilibrados, comprar alimentos con criterio e cociñar; unha industria que se brinda como axuda para compensar esta falta de tempo e que ofrece comida rápida, saborosa e hipercalórica; unha presión publicitaria á que é difícil de resistirse…

“Por encima das causas, hai que recordar que ningún dos factores que interveñen na obesidade están baixo o control do neno”. Son palabras da doutora Margaret Chan, directora da Organización Mundial da Saúde (OMS) ata 2017. Neste mesmo sentido, un estudo publicado pola Asociación Internacional para o Estudio da Obesidade (IASO) en 2013 na revista Obesity Reviews concluíu que fomentar a responsabilidade paterna resulta crucial para evitar a aparición da obesidade infantil ou tratala cando xa está instaurada. “Os expertos na área da obesidade infantil recomendan que a prevención e o tratamento do sobrepeso nos anos de formación preescolar e primaria se centre nos pais e nais”, sinala a investigación.

Que se come na casa? un asunto de todos o peso da contorna

Se falamos de poñer o foco na familia, non se pode eludir a contorna no que se atopa: o nivel socioeconómico e cultural vai determinar boa parte dos hábitos dietéticos e das eleccións de compra. Igualmente, non podemos obviar o cambio social producido nas últimas décadas, no que a incorporación da muller ao mercado laboral creou novas dinámicas e roles no fogar.

Con xornadas laborais maratonianas, esixencias en canto á dispoñibilidade e mobilidade xeográfica, longos traxectos ata o traballo… non queda moito tempo para planificar menús, facer a compra ou cociñar, e esperar que, ademais, a dieta sexa equilibrada e saudable. “Non hai tempo, nin forza nin ganas”, corrobora o pediatra, escritor e divulgador Carlos Casabona. O papel da ama de casa tradicional difuminouse e non existe na maioría dos fogares unha figura sobre a que poida recaer o compromiso de procurar unha alimentación familiar sa.

Comer san é caro? 

A falta de tempo faise máis evidente nas familias con menos recursos. Hai xa anos que se vén estudando a asociación entre pobreza e obesidade infantil. Así se viu claramente nos Estados Unidos de América, onde se coñece como “desertos alimentarios” ás zonas máis desfavorecidas. “Nelas non se adoitan ofrecer alimentos frescos ou de calidade. Aquí, nos EUA, é moito máis barato comer mal ca comer san”, expón o doutor José Ordovás, director do Laboratorio de Xenómica e Nutrición da Universidade de Tufts (Boston) e coordinador do libro Obesity. 

En España, a tendencia parece ser similar, así o vemos nos resultados do informe Aladino: o 23,2 % dos nenos de familias con rendas inferiores a 18.000 euros brutos anuais sofre obesidade; esta porcentaxe sitúase no 11,9 % naqueles casos de familias con rendas superiores aos 30.000 euros. “O quilo de verdura é máis caro que unha bolsa de boliños de leite. Non todo o mundo pode gastar o diñeiro en froita e en alimentos frescos”, explica a doutora Teresa Cenarro, vicepresidenta da Asociación Española de Pediatría de Atención Primaria (AEPap). Así, dáse o paradoxo de que, nos países desenvolvidos, resulta máis barato engordar ca perder peso.

Neste sentido, o doutor Casabona explica que “moitos divulgadores din que se pode comer ben e barato. Non estou do todo de acordo. É certo que se pode, pero comendo de xeito algo repetitivo e con calidades medias: legumes, arroz, pasta e patacas; froita, pouca; hortalizas básicas, e de segunda ou terceira categoría. Con todo, a bolaría, embutidos e friames, outras carnes procesadas, zumes envasados, refrescos, patacas fritas de bolsa, aperitivos de millo ou pataca, adoradas polos nenos”.

A educación dos pais

Os resultados do estudo Infancia e futuro: novas realidades, novos retos, realizado polo Observatorio da Infancia, suxiren que os nenos cuxos pais terminaron a secundaria teñen menos probabilidade de ter obesidade, especialmente se os pais –e, en concreto, a nai– teñen estudos universitarios. As distintas investigacións apuntan que é o nivel cultural da nai o que máis conta, posiblemente porque segue sendo ela a que xestiona as comidas no fogar. Neste sentido, un proxecto recoñecido polo Ministerio de Sanidade co premio Estratexia NAOS e coordinado pola doutora Etelvina Suárez, xefa de Pediatría do Hospital San Agustín de Avilés, atopou que “a menor grao de instrución da nai –o pai, curiosamente, non influía– maior era a porcentaxe de nenos con sobrepeso”.

Pero, é tan importante a educación nutricional? Se temos en conta o consumo de alimentos saudables por tipo de familias, os fogares con fillos pequenos son os que comen menos cantidade de froita (47,3 quilos por persoa ao ano), segundo o Informe de Consumo Alimentario en España. Os xubilados, con todo, case multiplican por catro este consumo (174,4 quilos por persoa ao ano). É dicir, os hábitos seguen sendo moi importantes á hora de elixir os alimentos máis saudables e, por iso, as xeracións máis maiores, que creceron nunha época con menos opcións de alimentos industriais, son os que maiores cantidades de froitas e verduras consomen.

Un factor engadido

O estudo Infancia e futuro tamén revelaba que “a porcentaxe de nenos de orixe inmigrante que presentan problemas de obesidade é superior ao de nenos autóctonos (21 e 16 %, respectivamente). Se controlamos o efecto doutras características sociodemográficas, os nenos de cinco a 10 anos de orixe inmigrante presentan un risco case un 80 % máis alto de padecer obesidade que os fillos de pais españois. Estes tres factores, apunta o pediatra Carlos Casabona, a miúdo imbrícanse entre si: “Atopamos a persoas que veñen con múltiples condicionantes: a miúdo non teñen unha boa educación sanitaria e proceden de países nos que non hai tanta oferta alimentaria. Na consulta vexo máis obesidade en clases con menos recursos, tanto económicos coma culturais”. Todo isto súmase a que, nas familias con menos recursos, os alimentos insáns como os refrescos azucrados ou as hamburguesas, son vistos moitas veces como un premio, ao non poder permitirse outros caprichos.

O consello profesional

Quen decide o que debe comer un neno? A influencia do profesional da saúde (pediatra, enfermeira pediátrica ou dietista-nutricionista) diminúe a medida que o neno medra. É dicir, pedimos consello e seguimos as súas instrucións cando é un bebé, pero ao redor do ano de vida é un momento de especial risco nutricional, ao diminuír a influencia da recomendación pediátrica e gañar en importancia os patróns alimentarios familiares, que se afastan en moitas ocasións da alimentación saudable.

Os nenos comen, os pais elixen

Na súa primeira infancia, cando apenas deixou de ser un bebé, o menor non elixe: come o que se lle dá. É o momento de ofrecerlle unha dieta con alimentos variados, frescos e sans. “Os nenos non son os que compran nin os que cociñan”, corrobora a doutora Cenarro. “Nas casas cómese o que se comprou, o que está na despensa ou na neveira. As persoas adultas son os que teñen o poder de decisión; se os seus hábitos son malos, cambialos é moi complicado”. Así é: un neno pequeno non pide o filete empanado no canto da á prancha, nin poñerlle nata a unha crema, bechamel a unha coliflor ou touciño a uns legumes. Pero, se se afai desde pequeno a alimentos tan palatables, despois seguiraos pedindo.

A cuestión dos hábitos lévanos aos proxenitores espello: somos un exemplo (bo ou malo) para os fillos. Se non tomamos verduras nin froita, se comemos bolos industriais e alimentos ultraprocesados, os nosos fillos edúcanse pensando que esa é a pauta habitual. O exemplo que lles dámos aos nosos fillos é fundamental. Hai que dedicar tempo, dentro e fóra da casa. Moitas familias fan a compra arredor do neno, e iso pode ser bo, pero tamén malo, dependendo de como os orientemos.

Do saber popular ao peso das dietas dos maiores

Pero os condicionantes económicos, sociais e culturais non son suficientes para explicar o papel da familia no problema da obesidade infantil. Proba diso é que un 12 % dos nenos con rendas altas tamén a sofren, segundo o estudo Aladino. “Os factores de risco danse en todos os fogares. A diferenza é que, nas familias con obesidade infantil, concorren varios destes factores simultaneamente e, ademais, prológanse durante máis tempo”. É unha das conclusións ás que chegou Sonia Moreno, membro do Grupo de Investigación en Socioloxía da Alimentación da Universidade de Oviedo e autora do estudo A obesidade como problema social: unha análise das prácticas alimentarias e de actividade física en fogares con e sen obesidade infantil. 

Segundo a súa investigación, os fogares nos que hai unha forte base no saber popular sobre como elaborar a comida, aforrar tempo e xestionar recursos, aínda que non teñan moito diñeiro, logran un resultado máis saudable. “As competencias culinarias axudan moito”, explica Moreno. Ademais, cando algún dos pais sofre obesidade e realizou ao longo da súa vida dietas frustrantes, obsérvase a influencia do discurso xenético dos últimos anos. “Quedan con esa idea de ‘non hai nada que facer, é o meu metabolismo’, a pesar de que hoxe se saiba que o cambio de hábitos ten máis peso que a base xenética”, analiza Moreno.

Ata onde se lles pode esixir aos pais? 

Segundo o pediatra Carlos Casabona, identificáronse máis de 100 factores relacionados co fenómeno da obesidade. “No que respecta aos nenos, a miña opinión é que a familia –e os factores ligados a ela – ten un peso de polo menos un 85 %”. A familia ten un papel fundamental para crear e desenvolver uns hábitos saudables nos seus fillos desde pequenos, pero non pode deixarse esta inxente tarefa en mans da familia, senón proporcionarlle todos os recursos e o apoio necesario para transmitirlles aos nenos uns hábitos saudables.

Un dos posibles factores implicados na obesidade infantil é a insuficiente percepción de gravidade do problema por parte dos pais cuxos fillos teñen exceso de peso e, xa que logo, tamén por parte dos propios nenos. Este problema obsérvase nos resultados do estudo Aladino, que poñen de manifesto que “moitos proxenitores teñen unha visión distorsionada da realidade que canto á situación ponderal que presentan os seus fillos e fillas”. Así, nove de cada 10 pais de escolares con sobrepeso pensan que os pequenos teñen un peso normal. E case dous de cada 10 proxenitores de nenos con obesidade severa non son conscientes de que teñan un problema. Só o 11,7 % pensa que os seus nenos teñen un “lixeiro sobrepeso”.

As familias son conscientes deste problema? É un debate que chegou á comunidade científica e que inquieta aos pediatras. A doutora Teresa Cenarro explícanos que, aínda que hai unha elevada porcentaxe de pais e nais que se preocupan nas revisións sobre o estado nutricional dos seus fillos, “hai outra porcentaxe, nada desdeñable, dos que pensan que o sobrepeso na infancia nin é importante nin ten consecuencias. A miúdo dinche que xa perderá eses quilos de máis cando dean o estirón”. Con ela coincide Guillermo Rodríguez: “Moitas familias seguen con esa idea do estirón, pero non é certo que toda a graxa se estire e desapareza. Ademais, os primeiros anos son clave para a adquisición de bos hábitos”.

Prevención e tratamento

“Na consulta non facemos percepcións subxectivas, temos os medios para medir e obxectivar se un neno ten exceso de peso para a súa talla e idade”, asegura Cenarro, quen engade que, no entanto, “resulta moi difícil obter bos resultados neste campo, é un pouco frustrante e dános moi poucas satisfaccións”.

Non se trata só de que as familias se resistan a recoñecer a situación; é, fundamentalmente, que para corrixila deben cambiar a súa forma para comer. Non se pode culpabilizar a ninguén, entre outras razóns porque o único que consegues é que a familia non colabore. Así que, sen rifar, debes dar explicacións para que, de xeito conxunto, se poidan adoptar as medidas necesarias. Impoñer, en temas de obesidade, non conduce a nada”, analiza. O primeiro paso é coñecer o que realmente se come na casa. “Por iso, é moi interesante facerlle unha enquisa na que se lles pide que escriban o que comen os nenos ao longo de varios días e estúdase como se alimentan”, explica Cenarro. “Analízase coa familia onde pode estar o fallo e, despois, danse os consellos nutricionais adecuados para ese caso en concreto”, engade.

A responsabilidade de elixir

Os pais e as nais son quen teñen a responsabilidade de protexer aos menores dos produtos pouco saudables. Pero, ao mesmo tempo, a miúdo enfróntanse ao problema da xestión do tempo. Quen traballan moitas horas fóra da casa e non contan cos medios para ter a unha persoa que lles axude nas tarefas do fogar, deberán realizalas no pouco tempo de que dispoñen ao volver do traballo. Segundo sinala o pediatra Jesús Garrido, isto favorece que na casa “se consuman fundamentalmente alimentos precociñados de produción industrial e que haxa moita comida lista para comer. Unha característica común na comida industrial é que, para vender máis que a competencia, ten que saber mellor que a do competidor. E iso é fácil de conseguir: é suficiente con destacar os sabores engadindo máis sal, graxas saturadas ou azucre, xunto con conservantes, colorantes e outros aditivos sen ningunha función nutricional. O seu obxectivo é que resulten máis apetecibles”.

Son moitos os condicionantes da contorna que dificultan que as familias fagan eleccións saudables. Pídeselles que asuman a súa responsabilidade, pero o debate suscítase tamén en termos de se teñen capacidade para superar eses condicionantes e dicir que non. É a reflexión que atopamos no artigo Liberdade parental como barreira fronte á publicidade de produtos alimentarios malsáns dirixidos ao público infantil, escrito polo nutricionista Julio Basulto e Francisco Ojuelos, avogado experto en dereito alimentario, e publicado na Revista de Pediatría de Atención Primaria.

Nel, conclúese que “a maior parte dos proxenitores non teñen coñecementos nutricionais ou sanitarios suficientes, nin tampouco unha capacidade real de contrarrestar a manipulación con interese comercial, en moitas ocasións orientada a que o menor transgrida os consellos dos adultos ao seu cargo”. E engaden que situar o debate “no plano da liberdade de rexeitar a compra dos produtos malsáns dirixidos aos nenos por parte do proxenitor é consecuencia da vontade de falsealo, nun escenario de incumprimentos masivos e acreditados das normas, porque antes de situarse na opción de elixir, o consumidor debeu recibir unha protección eficaz fronte á publicidade desleal”.

Decálogo nutricional para pais e nais

Animalos a participar na súa alimentación. Facer a lista da compra, ir ao mercado, axudar na cociña… Trátase de actividades educativas e que, ademais, favorecen unha alimentación máis saudable.

Cociñar na casa e en familia. É unha boa oportunidade para que os nenos proben diferentes alimentos e así aumentará o seu interese polos pratos que eles mesmos fixeron.

Comer (ou cear) en familia. Existe numerosa evidencia científica sobre que este hábito é beneficioso en diferentes sentidos; entre eles, reduce a probabilidade de padecer obesidade ao longo da infancia.

É un neno, hai que vixiar as súas racións. As racións que se lles ofrecen aos nenos son cada vez maiores, o que contribúe a que coman en exceso e aumente o risco de sufrir sobrepeso ou obesidade.

É mellor a recompensa que o castigo. Castigar por non comer froita pode facer que acabe xerando rexeitamento cara a ese alimento. É preferible darlles un reforzo positivo cando toman a comida saudable.

Ver a tele, as canles de Youtube e as redes sociais con eles. Hai que axudarlles a identificar os produtos insáns, a detectar as mensaxes que utiliza a publicidade. Por exemplo, se usan para atraer a súa atención personaxes de debuxos animados ou deportistas.

Construír límites. Os límites son necesarios ao longo do desenvolvemento e fan que a poboación infantil creza de forma segura e confiada. Os adultos son os que deciden o que van comer ou cear segundo as súas necesidades, non os menores segundo as súas apetencias.

Aprender a pedir consello. É esencial que os pais e nais saiban recibir o consello de especialistas, nutricionistas ou pediatras como un asesoramento que lles axuda no seu papel educador.

Ser un bo exemplo. A familia próxima actúa como modelo de referencia no que constantemente os nenos se reflicten, comparan para aprender actitudes, comportamentos e estilos de vida.

Ensinarlles a ler a información nutricional. Así elixirán os ingredientes máis saudables.

“Necesitariamos un século para volver ás cifras de obesidade infantil de 1984”

Carlos Casabona, pediatra e divulgador

Leva máis de 30 anos atendendo unha consulta de pediatría. Un tempo que lle permitiu ver en primeira fila todos os cambios – demográficos, sociais, económicos e culturais– que favoreceron o auxe da obesidade infantil. Carlos Casabona non vacila en denunciar os factores que están detrás desta epidemia. De entre eles, destaca que “as decisións das familias á hora de elixir os alimentos están moi condicionadas polo influxo da industria alimentaria e o poder da publicidade”.

Por que aos pais e nais lles custa elixir produtos saudables? A dispoñibilidade de alimentos saudables fóra da casa é escasa e pouco accesible. Se saímos de viaxe, nin nas estacións de tren, nin no avión nin en gasolineiras imos atopar a un prezo razoable froita fresca enteira. Nos restaurantes, a sobremesa que ofrecen son flanes, natas, mousses… E, ademais, é moi difícil obviar a publicidade.

E na compra no supermercado? Estamos bombardeados por alegacións de saúde en produtos que non son saudables. Bolos con alto contido en ferro, cacaos vitaminados que, combinados con leite, che dan forza e enerxía… Non menten, pero dificultan que coñezamos o verdadeiro contido do produto.

Os proxenitores non están máis informados ca antes? Si, pero non é suficiente. As familias xa saben que a bolaría industrial e os refrescos non son saudables; a partir de aí, actúan en consecuencia. Pero seguen confundíndose cos cereais mal chamados “de almorzo”. Os menores están condicionados polos debuxos do envase e os agasallos; os pais, pola información de vitaminas e minerais, sen darse conta da súa gran cantidade de azucre. Outro problema atopámolo nos lácteos que “axudan ás defensas”, os iogures azucrados “con sabor” a froita …

Cando na consulta lles fala de todo isto, que responden os pais? Din que os seus fillos comen moi ben porque non toman bolaría industrial. Non se dan conta de que se están metendo calorías líquidas nos zumes, nos lácteos azucrados, azucre e fécula no xamón de york … En alimentos que, ademais, non lles quitan a fame, porque logo deben tomar o bocadillo.

Inflúe a condición socioeconómica das familias? Si. Vémolo no estudo Aladino. Entre o 70 e o 80 % de nenos con obesidade pertencen a clases baixas. Teñen menos acceso á información de calidade e pouco tempo no centro de saúde para as revisións. Teñen menos recursos económicos e culturais.

Que é o “aburrimento económico”? Hai familias que non teñen opcións de lecer saudable. Nin montar en bicicleta, facer unha excursión ao campo, extraescolares… Moitas delas só teñen como recurso lúdico a comida. Comer dá pracer, e compran unhas bolsas de croissants, ou de aperitivos de millo ou pataca.

É imposible comer san e barato? É difícil, a menos que sigas unha alimentación moi repetitiva. A froita de calidade, quitando mazás Golden, plátanos de oferta e peras, está cara sempre. A carne e o peixe de calidade, o mesmo. E o non saudable é moi barato. Pero, ademais, está a cuestión da saciedade. Un quilo de galletas custa un euro e ten 4.000 calorías. Un quilo de tomates tamén custa un euro, pero ten 200 kcal.

Que implica o que ambos os proxenitores traballen fóra da casa? Hai que integralo na contorna socioeconómica. Se tes poucos recursos e, ademais, pasas o día traballando fóra da casa, cando chegas, o último que podes facer é ir facer a compra, preparar un sofrito, cociñar a lume lento… E aí entra a industria, que conseguiu elaborar produtos saborosos, preparados, saciantes e baratos. Se non tes tempo, farás croquetas conxeladas que só levan pataca, ou tirarás dun bote de tomate frito que leva moito azucre.

Os últimos estudos reflicten un estancamento nas cifras de obesidade infantil, ata dun descenso… Era imposible ir a peor. Nos últimos anos, só baixaron un punto. Iso significa que necesitariamos un século para volver ás cifras de 1984 [un 3 %, actualmente é do 40 %]. É un problema estrutural.