Mocidade e pantallas. O perigo da burbulla analóxica
Segundo o estudo O impacto das pantallas na vida familiar, publicado en 2022 pola plataforma para pais e nais Empantallados.com, máis do 90% dos proxenitores españois son conscientes de que as novas tecnoloxías son claves no futuro profesional dos seus fillos e fillas. Malia que coñecen a súa utilidade, boa parte das familias enfróntanse a varios dilemas arredor do uso que os máis pequenos fan da tecnoloxía: non permitila, atrasar o momento o máximo posible ou potenciala.
Son moitos os profesores, educadores sociais, psicólogos e neurocientíficos que apostan por deixar de demonizar a tecnoloxía e aliarse con ela para que os menores non queden á marxe dunha realidade que chegou para quedar. Só ao educalos desde unha idade temperá poderemos garantir un uso responsable e seguro cando chegan á adolescencia.
Canto antes, mellor
Non se trata de comprarlle ao neno o seu primeiro móbil aos tres anos, pero tampouco esperar a que cumpra 15. Para entón, segundo Jordan Shapiro, profesor da Temple University de Filadelfia e experto en alfabetización dixital, xa será tarde. Este investigador insiste en que hai que ensinarlles aos nenos o mundo dixital canto antes. Asegura que a un neno con seis e sete anos aínda lle podes dar pautas, pero a un adolescente xa non.
Da mesma opinión é Jordi Jubany, antropólogo e experto en psicoloxía e familia, que asegura que “máis que focalizar tanto o tema da tecnoloxía na idade considerada como adecuada para iniciarse no dixital, hai que centrarse en educar e acompañar o neno nese uso”. Este experto recorda algo que ás veces pasa desapercibido, e é que ser consumidor de contidos non implica que coñezamos e aproveitemos de forma competente as ferramentas que temos á nosa disposición. “Para iso, os usos, hábitos e valores da contorna familiar, que normalmente é o lugar onde pasamos máis horas, son clave”, indica Jubany. Os pais deben empezar por limitar o uso que eles mesmos fan da tecnoloxía, que os seus fillos vexan que poden pasar o intre nas redes sociais, pero que igualmente teñen tempo para ler un libro, facer exercicio ou practicar outra afección.
Regras para todos
Hai xestos que se fan de xeito inconsciente, pero que son significativos. Por exemplo, que un neno vexa que o seu pai ou a súa nai está obsesionado por responder todas as mensaxes de whatsapp ou que é incapaz de desactivar as notificacións cando se mete na cama, non axuda a crear unha relación sa coa tecnoloxía. Na casa as regras teñen que ser para todos.
Tamén hai que ter claro que queremos facer coa tecnoloxía e que papel queremos que teña na nosa vida. “Hai que preguntarse que intereses ten a nosa familia e para que a imos a utilizar na casa”, explica Anya Kamenetz, experta en educación e nomeada ao premio Pulitzer no 2005 polas súas reportaxes sobre adolescentes. Para iso, recomenda que os proxenitores, en lugar de estar pegados ao móbil sen dicir o que están facendo e que os seus fillos o interpreten como que o uso do móbil é algo secreto e privado, dean explicacións sobre o seu uso. “Por exemplo: vou coller o teléfono para comprobar o tempo que vai facer mañá ou vou mirar o meu correo electrónico a ver se esta persoa me contestou…”, explica Kamenetz. Se temos claro para que se usa a tecnoloxía, os nosos fillos decataranse diso.
Aínda que hai moitos expertos que avogan por achegar a tecnoloxía aos nenos canto antes, outros defenden a necesidade de atrasar este contacto o máximo posible. Un deles é o neuropsicólogo Álvaro Bilbao, que deixa claro que, nos primeiros seis anos de vida de neno, nada de pantallas. No seu libro O cerebro do neno explicado aos pais, explica os riscos que supón para os máis pequenos o uso das novas tecnoloxías. “Dispoñemos de datos contundentes que demostran que a exposición dos nenos a teléfonos intelixentes, tabletas e outros dispositivos eleva o risco de que presenten problemas de comportamento ou trastornos por déficit de atención”, escribe. Pero aínda hai máis. “Estímase que os nenos nados a partir de 2008 serán a primeira xeración que cando teña 25 anos terá menos cociente intelectual que os seus pais. E niso teñen moito que ver as horas de televisión e videoxogos que chupan, que os facemos menos tolerantes á frustración”, explica. “Sabendo o que sei de neurociencia e de desenvolvemento intelectual, non teño ningunha aplicación para nenos no meu móbil ou na miña tablet”, conclúe.
Cal Newport, profesor de ciencia computacional na Universidade de Georgetown (Washington), comparte a mesma opinión. Nunha recente entrevista publicada en El País, este experto afirmaba de forma contundente que “ninguén debería ter un móbil antes dos 16 anos. De feito, aos 18 tería máis sentido”. As súas reticencias sobre o uso do smartphone entre os máis pequenos tamén se estenden a outras canles e plataformas. “Sabemos que as redes sociais lles poden xerar malestar psicolóxico. O seu cerebro non pode xestionar todo o que llo causa, así que son un gran defensor de que non teñan un móbil intelixente con acceso a elas, senón un co que só poidan poñer mensaxes”, explicaba.
En busca do culpable
A tecnoloxía tampouco é a responsable de todos os problemas no fogar. Shapiro, que esixe aos seus fillos un tempo previo de lectura –xa sexa en papel, tableta ou libro electrónico– antes de pasar tempo con eles co videoxogo, opina que non é que a mocidade lea menos, senón simplemente os seus pais xa non len libros. Botarlle a culpa de todo á tecnoloxía non é xusto.
Aínda que cada familia fai o que considera mellor para os seus fillos como boamente pode, moita da responsabilidade do mal uso das pantallas é dos pais. “Algunhas si que entenden que son responsables da tecnoloxía que consumen os seus fillos e realizan un seguimento periódico dos contidos consultados ou as actividades que realizaron en internet. Algúns optan pola prohibición por medo aos perigos e outros prefiren non mirar o que están facendo”, relata Jordi Jubany.
Entón, quen ten a fórmula secreta? “Non hai que prohibir nin permitir todo. A opción correcta, como sempre, é educar”, explica. Faise sobre todo compartindo experiencias xuntos para así ir aos poucos construíndo un criterio. Está ben comentar cos nosos fillos algo gracioso ou desagradable que vexan en Tik Tok ou Snapchat; participar todos na casa opinando sobre un vídeo que se fixo viral. É un xeito de acompañalo nesta viaxe e que non se termine convertendo nun orfo dixital, é dicir, en alguén que sabe utilizar as ferramentas, pero que non comprende as implicacións que producen.
Jubany compárao coa dieta saudable. “Non deixamos que coman todo o que queiran acotío. Neste caso hai que construír unha dieta dixital saudable con normas razoadas para poder ser pactadas e revisadas regularmente. Traballar desde pequenos a autonomía e a responsabilidade co acceso a internet, as redes sociais, as tabletas ou os móbiles. Se é necesario, co uso de ferramentas que poidan axudarnos como filtros e control parental, aínda que o mellor seguimento sempre será o que poidan exercer os adultos”, detalla.
Unha desas normas é limitar o tempo de uso. Canto? Para Anya Kamenetz, hai que observar os hábitos xerais dos nenos. “Dormen o suficiente? Pasan tempo ao aire libre? Fan exercicio a miúdo? Está ao día coas tarefas escolares? Pasan tempo en familia? Ve e xoga fisicamente cos seus amigos? Estas son rutinas imprescindibles e que che dan unha pista de se o teu fillo ten un problema coas pantallas”, relata.
Para ser visibles no mundo profesional, os mozos deben ter un perfil online. Xa sexa para pedir ou atopar unha bolsa, realizar unhas prácticas ou buscar o primeiro emprego, é importante ir creando unha reputación dixital que o día de mañá non os poida prexudicar. Calquera comentario, imaxe ou vídeo comprometido pode viralizarse, algo que pode prexudicar a súa reputación. De aí a importancia de comezar canto antes a xestionar unha identidade dixital coidada e positiva. “A identidade dixital é un lenzo en branco no que plasmar diferentes pinceladas do que somos ou nos gustaría ser. A clave reside na súa continua actualización, xa que todo o que se fai na rede, pasa a formar parte de devandita identidade”, explica Manuel Area, catedrático da Universidade de la Laguna. Xunto a José F. Borrás e Belén San Nicolás, membros do Laboratorio de Educación y Nuevas Tecnologías (EDULLAB), realizaron unha guía para orientar a mocidade sobre que aspectos son claves para a xestión dunha identidade dixital plena.
- Contidos para sempre. Hai que ser consciente de que o publicado na rede permanecerá por sempre nela. Polo tanto, vai influenciar directamente a súa identidade dixital futura, tanto no aspecto persoal como no profesional.
- Espazo privado. A mocidade ten dereito ao seu espazo persoal na rede sen a intromisión dos pais. Isto empúxanos a crear unha relación de confianza e respecto cara a eles. Temos que traballar esta área desde que son moi pequenos.
- Unha contorna común. A mellor forma de traballar esta confianza é que a mocidade faga uso destas ferramentas dixitais nunha contorna común, como o salón, baixo supervisión e cun adulto que exerza de guía da súa aprendizaxe, xa sexa buscando páxinas, vídeos ou recursos de interese para o mozo ou a moza.
- Os videoxogos poden ser unha axuda. Os videoxogos non teñen por que ser malos. Axúdannos a desenvolver toda unha serie de habilidades e destrezas que tamén pasarán a formar parte da súa identidade dixital. O importante é respectar a clasificación por idades, a xestión do tempo que pasan con eles e en que circunstancias poden usalos. En casos nos que existen problemas de saúde mental, como depresión, ansiedade ou esquizofrenia, non son recomendables porque poden agravar estes trastornos.
- Unha burbulla imposible. De pouco servirá ter o neno nunha burbulla sen tecnoloxía. Non querer que participen no mundo dixital, non significa que outros non falen diso e poidan configurar parte da súa identidade.
- A identidade non é única e inamobible. Existen moitas ferramentas para configurar a identidade dixital: blogs, redes sociais, canles de vídeo… Unha persoa pode utilizar unha ou varias, pero ten que ter coidado en todas.
- A usurpación de identidade está á orde do día. É imprescindible un uso responsable das redes sociais e da tecnoloxía en xeral, configurando as opcións de privacidade e seguridade, elixindo a quen agregan ou con quen comparten contido e favorecendo contornas seguras só con persoas coñecidas. Ademais, é preciso recordar que para moitos nenos e nenas a escola é outra porta pola que acceder ao mundo dixital. Convén insistir que neste ámbito as precaucións para manter a privacidade e a seguridade persoais deben ser as mesmas, como non compartir contrasinais persoais cos compañeiros de clase.
Dentro do cerebro do adolescente
Os expertos recomendan comezar a compartir tempo cos nosos fillos en internet desde que teñen seis ou sete anos. Esta é unha idade na que o seu modelo a seguir son os seus pais e, polo tanto, é máis fácil que sigan as súas pautas. Comezar de cero a impoñer regras cun adolescente é moi complicado. Diego Redolar, profesor de Neurociencia da Universitat Oberta de Catalunya explica o porqué: “A esta idade o seu cerebro está aínda en desenvolvemento e esta maduración non é lineal. Mentres o seu sistema emocional está moi activo, aínda non dispón do control cognitivo que temos os adultos. O sistema límbico e, en concreto, a estrutura da amígdala, que nos axuda a detectar e evitar o perigo e tamén nos permite achegarnos ao que detectamos como algo positivo, cando nacemos xa está moi desenvolvida e na adolescencia xa madurou. Pero o sistema relacionado co coñecemento, coa toma de decisións e o razoamento, o que nos permite anticipar as consecuencias da nosa conduta, non termina de madurar ata os 20-25 anos. Isto explica o feito de que os adolescentes sexan tan impulsivos e que moitas veces non se poidan adiantar ás consecuencias dos seus actos, algo que tamén explica por que son tan vulnerables ao uso das novas tecnoloxías”, analiza Redolar.
Hai moi poucos estudos sobre como afectan as pantallas en xeral e as redes sociais ao cerebro dos adolescentes, pero si que hai bastantes sobre o efecto dos videoxogos. Continuamente se realizan estudos coa intención de atopar unha vinculación entre a violencia e os videoxogos violentos, pero aínda non se puido concluír que exista relación. Recentemente, a Asociación Americana de Psicoloxía actualizou a súa posición respecto diso e sinala que “atribuírlles a violencia aos videoxogos non é cientificamente sólido e desvía a atención doutros factores”.
Varios grupos internacionais de investigación estudaron os efectos cerebrais dos videoxogos e viuse que, a nivel cognitivo, melloran a atención, o procesamento visuoespacial, a capacidade executiva e a memoria. Tamén é certo que en nenos con autismo viuse que certos xogos funcionan tamén como ferramenta terapéutica. “Pero se se exceden co tempo dedicado a eles e os nenos deixan de facer outras cousas que son importantes nas súas pautas de conduta normal –como facer exercicio ou ter relacións sociais–, entramos nun terreo perigoso”, explica Diego Redolar. “A OMS xa recoñece como un trastorno o Internet Gaming Disorder (trastorno por xogo en internet), unha adicción que produce cambios cerebrais moi parecidos aos que se provoca a cocaína”, engade.
Unha oportunidade para aprender
Facendo un símil tecnolóxico, na adolescencia o cerebro atópase en plena actualización do seu software. Estase adaptando á contorna e preparando para a idade adulta. É unha época de maduración que os neurocientíficos denominan poda neuronal, unha etapa na que se produce unha readaptación das neuronas de determinadas áreas, eliminando aquelas conexións que xa non se utilizan (cando son bebés e nenos necesitan moitas para aprender e explorar o mundo) e reforzando as que serán útiles para a vida adulta. “No cerebro do adolescente, os sistemas da recompensa e da motivación teñen un papel crítico, por iso esta etapa significa unha grande oportunidade de adquirir coñecemento. As novas tecnoloxías permítennos crear contextos de aprendizaxe que motiven máis, que lles chamen a atención, e se están máis motivados, a adquisición dese coñecemento será máis rápida e tamén máis efectiva”, explica o neurocientífico.
Sara Desirée Ruiz. Educadora Social e experta en adolescencia
“A mellor idade para que un neno se inicie no mundo dixital é canto antes e sempre acompañado dun adulto”
A sociedade non entende o adolescente, malia que todos o fomos. Sara Desirée Ruiz descubriu hai xa dúas décadas que en parte estabamos estancados neste conflito interxeracional, porque eran poucos os profesionais que acompañan ás familias nesta viaxe repleta de grandes cambios cerebrais que é a adolescencia. Esta educadora social dános as pautas sobre como acompañar o mozo adolescente e entender esa relación tan estreita, complexa e non exenta de riscos que mantén coas novas tecnoloxías.
Cando se fala dos problemas da adolescencia sempre sae a relucir a tecnoloxía. É así? Sen dúbida, o abuso de pantallas, como calquera outro, pode ter consecuencias indesexables para a nosa saúde e o noso desenvolvemento. Pero malia esta realidade, atribuírlle exclusivamente ao uso de dispositivos todos eses efectos paréceme arriscado. As pantallas teñen riscos, pero tamén son moi útiles e hai moitos outros factores que poden incidir en que un adolescente sexa sedentario, non renda academicamente ou estea deprimido.
Por exemplo? Pode chegar a ser máis perigoso que unha adolescente se senta incomprendida, xulgada e criticada pola súa nai a que pase tempo en Instagram. Se esta adolescente non se sente valorada na casa, pode correr un risco maior do que corre subindo un post a calquera rede social e poida que todo o que faga responda á necesidade de ser valorada, escoitada ou vista. Ademais, moitos dos riscos que se derivan do uso dos dispositivos teñen que ver coa ineficaz e case inexistente educación dixital que damos aos nenos.
Canto temos que poñernos en alerta? Que o noso fillo queira pasar horas xogando a un videoxogo ou mirando vídeos en Youtube non quere dicir que se xerase unha situación de dependencia. Pode que os use máis tempo do recomendable, pero se segue adiante co resto de actividades de forma regular, non deberiamos poñer o grito no ceo. Agora ben, se toda a súa vida vira arredor deses dispositivos, baixa o seu rendemento escolar, íllase e abandona as súas actividades favoritas, entón debemos preocuparnos e buscar axuda. Por iso é moi importante que os axudemos a equilibrar os espazos que dedican ao lecer e ao estudo, e que os invitemos a ter espazos de lecer variados.
Hai familias que optaron por prohibir o uso de calquera tipo de pantalla. Que opina? Illar unha persoa da realidade non é moi recomendable. Adoito suxerir o contrario: introducir a tecnoloxía de forma progresiva e cun acompañamento moi consciente para desenvolver uns hábitos de uso o máis autoprotectores posible. Facer isto cando a persoa adolescente ten 15 anos é, como pouco, arriscado e pode ocasionar grandes conflitos e moita tensión.
Somos un mal pai ou unha mala nai por comprarlle un móbil a un neno de 10 anos? En absoluto. Eu invito sempre a que empecemos canto antes. O mellor xeito de iniciarse é cunha persoa adulta que lles presente o mundo dixital e os acompañe paso a paso no proceso de aprender a moverse nel. É importante que non lles entreguemos o móbil coma se fose un obxecto máis, igual que non lles dariamos as chaves dun coche sen lles ensinar a usalo.
Un inocente comentario como “deixa xa o móbil” pode xerar un auténtico conflito co adolescente. Por que son tan susceptibles? O seu cerebro, ao non poder dispoñer en todo o seu esplendor das súas funcións executivas, aínda en desenvolvemento, tende a interpretar calquera estímulo, por pequeno que sexa, como un ataque. Isto pode dar lugar a reaccións impulsivas. O obxectivo destas reaccións é defenderse. Neste momento, calquera cousa que se lles poida dicir na casa, aínda que para os adultos sexa insignificante, pode desembocar nunha reacción desagradable. Non é algo que teñan connosco. Simplemente, non poden evitar comportarse así, por iso adoito dicir que “non é persoal, é cerebral”.
Que podemos facer os pais para evitar os conflitos cando chega o momento de poñer límites? As familias teñen que establecer límites claros e concretos en relación co uso da tecnoloxía. Suxiro que o fagan mediante acordos que involucren ao máximo aos seus fillos adolescentes, en lugar de facelo de forma unidireccional. A adolescencia é moi reactiva á autoridade, así que todo o que poidamos facer de forma cooperativa vai facer que se impliquen máis que se o facemos de forma imperativa. É necesario manterse firmes á hora de cumprir os acordos e aí é onde se atopa un dos maiores retos.
Poñer en práctica esa teoría é o que resulta complicado. Pode poñer un exemplo? Os acordos debe cumprilos toda a familia. É dicir, que se se decide que durante as comidas non hai móbiles ou que ás 23 horas se apaga a wifi, isto aplícase a toda a familia. As persoas adolescentes adoitan detectar as incoherencias adultas ao voo, o que pode dificultar o cumprimento.
Nos colexios e institutos foméntase o uso da tecnoloxía, con todo, na casa poñémoslles freo. Non deixa de ser un tanto paradoxal? Precisamente, un dos motivos polos cales lles custa poñer límites ás familias é que o uso dos dispositivos está vinculado ás tarefas académicas. Todo funciona a través do ordenador, o móbil ou a tableta, e ás familias resúltalles moi complicado supervisar as distraccións durante o tempo de estudo. É moi importante que centros educativos e familias vaian a unha. Actualmente non nos preparamos o suficiente para xerar hábitos saudables para a vida dixital, adóitase facer un uso aplicado aos obxectivos académicos, pero non se teñen en conta aspectos do uso da tecnoloxía que van máis aló diso. É un tema complexo e require dunha revisión a fondo, pero é importante que as familias conten co apoio do centro educativo e á inversa.
Unha guía para familias e centros educativos
Os creadores da mítica serie Barrio Sésamo foron capaces de ver a finais dos anos sesenta o potencial educativo que tiña a televisión. Hoxe en día, o Centro Joan Ganz Cooney, formado polos seus fundadores, é un grupo de investigación e innovación independente sen ánimo de lucro que se dedica a promover a alfabetización dixital dos nenos e fomentar a innovación na aprendizaxe a través dos medios dixitais. Dentro desta aposta, este grupo realizou unha guía para aconsellarlles tanto ás familias como aos centros educativos sobre como introducir a tecnoloxía na educación.
- Xogar xuntos. Os estudos demostran que os nenos aprenden máis se as súas familias tamén participan. Cando se xoga con eles ou se ve xuntos a televisión, dámoslles aos nosos fillos a oportunidade de facer preguntas e aprender sobre o que están vendo e ese pode ser o principio doutras conversacións.
- Ler xuntos. Compartir momentos de lectura todos os días, xa sexan libros impresos ou dixitais, é unha forma divertida de fomentar esta afección. Hai que intentar facer preguntas con respostas abertas, animalos a imaxinar que pasará ou conectar partes da historia á súa propia vida e vivencias.
- Facer proxectos creativos. Ao crear os seus propios contidos –como historias, arte, xogos ou vídeos–, os nenos poden expresar o que pensan e o que senten. Algunhas aplicacións para móbil poden servirlle de introdución á programación e a informática para nenos un pouco maiores.
- Preparalos para novas experiencias. Algunhas experiencias novas chegan acompañadas de emocións intensas, por exemplo, o nacemento dun irmán, o primeiro día de escola ou mudarse de casa. Hai libros e vídeos que se utilizan desde hai tempo para axudarlles os nenos a manexar estas situacións.
- Conectalos coa familia. Os estudos demostran que os nenos pequenos que realizan videochamadas cos seus seres queridos manteñen a atención durante máis tempo cando participan en actividades como ler libros xuntos, cantar, contar historias e explicar cousas na clase.
- Aproveitar as viaxes. En coche ou transporte público, as viaxes poden ser estresantes, pero tamén podes pasar un intre en familia. Existen apps que poden axudar a que todos aprendan e xoguen xuntos durante a viaxe. Outras permiten seguir a ruta e documentar a viaxe con fotos e historias.
- Establecer rutinas. Os límites no uso da tecnoloxía axudaranlles aos nosos fillos a desenvolver habilidades de autocontrol, ademais de evitar que o tempo fronte á pantalla interfira con outras actividades como xogar ao aire libre. Hai que elixir momentos que parezan apropiados e limitar o resto.