Engordar ou non, é cousa dos xenes?

Engordar ou non, é cousa dos xenes?

Imaxinemos o noso corpo como unha figura de Lego. Temos distintas pezas e, para montalas, fan falta instrucións. Se hai algún erro, as pezas non encaixarán ou a figura quedará descadrada. O xenoma humano (ou ADN) vén ser o manual de instrucións xenéticas que se atopa en cada célula. Fórmano os 23 pares de cromosomas localizados no núcleo, así como un pequeno cromosoma que se atopa nas mitocondrias celulares. Cada conxunto de 23 cromosomas contén aproximadamente 3,1 mil millóns de bases da secuencia de ADN, algo así como unha longa frase coa descrición completa do organismo. Os xenes son as palabras desa frase. Aínda por riba, cada xene pode ter unha soa función ou varias. Se está danado ou ten algunha alteración (mutación), a lectura das instrucións será errónea e esas funcións poderían verse alteradas. Como unha función máis dentro do noso corpo, unha mala codificación nalgún dos mecanismos ligados á nutrición pode facer que algunhas persoas teñan máis predisposición á obesidade ou á hipercolesterolemia, por citar dous exemplos.

Corrixir o adn

Secuenciar o xenoma permítenos coñecer o manual de operacións do noso corpo, aventurar como se vai comportar no día a día e, no seu caso, crear pautas para previr riscos de saúde. Xenetistas, biólogos e biotecnólogos son os profesionais que se encargan de “descodificar” o xenoma . E antes de abordar calquera estudo, deixan claro que os xenes non se poden cambiar. Por así dicilo, non se poden modificar as letras desa longa frase. Con todo, podemos poñer comas, puntos ou acentos, para “corrixir” a gramática do noso xenoma que, na vida real tradúcese en tomar decisións de saúde . E a nutrición é unha desas pancas onde se pode actuar. 

Cuestión de conceptos

A xenómica nutricional é aínda unha disciplina nova e pouco coñecida. Estúdase como unha área de investigación moi ampla que integra á súa vez outras disciplinas, como a nutrixenética, que investiga como o noso corpo responde aos diferentes nutrientes en función do noso perfil xenético individual. Por exemplo, analiza os xenes que poden facer que unha persoa teña dificultades para metabolizar certos nutrientes, o que podería aumentar a súa predisposición a padecer certas enfermidades. 

A nutrixenómica, pola súa banda, estuda a forma na que os nutrientes dos alimentos poden afectar aos nosos xenes. Por exemplo, examina por que os hidratos de carbono poden engordar moito a unha persoa, pero sentarlle moi ben a outra. Finalmente, a nutriepixenética aborda como os alimentos que inxerimos poden modificar a forma na que funcionan os nosos xenes. Actualmente todos estes conceptos se engloban nun: a nutrición de precisión.

Un dos grandes referentes nesta materia, José María Ordovás, director do Programa Nutrición de Precisión e Obesidade do Instituto IMDEA Food e investigador no Centro de Investigación en Nutrición Humana e Envellecemento (HNRCA) en Boston, recoñece que aínda non hai unha definición única para esa disciplina. “Como ciencia, a nutrición de precisión busca descubrir e entender os efectos na saúde desa complexa interacción entre os nosos factores internos (a xenética) e externos (a microbiota, a contorna alimentaria, a actividade física, o sono, así como as súas características económicas, sociais, medioambientais…). Este enfoque multidimensional permitiranos responder preguntas tales como que, cando, onde e como comer. Ademais, facelo dun xeito mais personalizado en lugar das recomendacións nutricionais xerais que se dan hoxe en día”, explica Ordovás.

Existe un xene da obesidade?

Unha das preguntas que máis se repiten nas consultas dos nutricionistas e endócrinos é por que certas persoas teñen máis dificultade para controlar o seu apetito e como ese factor pode derivar en predisposición á obesidade. E unha das respostas pode estar no xene FTO, o famoso “xene da obesidade”. “Este xene codifica unha proteína –en concreto, unha desmetilasa– que modifica o ARN mensaxeiro e isto implica que modula o funcionamento doutros xenes. Ten unha elevada influencia no cerebro e exerce unha función importante nos mecanismos que regulan o apetito e o comportamento alimentario. Tamén se observou que modula o desenvolvemento do tecido adiposo e a acumulación de graxa ”, explica Lidia Daimiel, directora do Grupo de Control Nutricional do Epixenoma no IMDEA. 

Algunhas variantes deste xene asócianse a unha peor capacidade do corpo para sentirse saciado e a respostas neuronais máis fortes cara a imaxes de comida, en rexións cerebrais involucradas na regulación do apetito. E a máis fame, máis dificultade para conter o impulso para comer e, xa que logo, maior predisposición á obesidade e á acumulación de tecido graxo. Daimiel sinala que tamén se observou unha relación entre a presenza destas variantes e o comportamento alimentario. Así, os que presentan as variantes no xene adoitan comer máis, especialmente graxas e proteínas, e teñen unha maior tendencia a petiscar”. 

Detectalo é fácil: faise a través dunha PCR ou coa secuenciación xenética. O seguinte é aplicar unha nutrición personalizada, non con pautas xerais, senón atendendo a esas peculiaridades xenéticas. “Cando se identifica unha alteración do apetito e do comportamento alimentario dun individuo, podemos traballar atendendo á capacidade saciante dos diferentes alimentos e á distribución das comidas ao longo do día para evitar os petiscos e enchentes”, destaca Daimiel. Outra vía de acción é regular o metabolismo basal (a cantidade de calorías que necesita o organismo para realizar as súas funcións metabólicas básicas), por exemplo, aumentando a práctica e intensidade de actividade física. 

Ultraprocesados e adn. 

A nutrixenética abre unha nova vía de investigación arredor dos alimentos ultraprocesados, moi cuestionados xa pola súa posible relación coa aparición de certos tipos de enfermidades non transmisibles, como o cancro ou a obesidade. A doutora Celia Martínez participa na actualidade nun estudo sobre a metilación do ADN relacionada cos nutrientes contidos nos alimentos ultraprocesados. “A metilación – explica– actúa como un interruptor que acende ou apaga certos xenes potencialmente vinculados á predisposición de padecer certas enfermidades, como a obesidade”. 

“Esta alteración da expresión do ADN pode ter lugar debido á dieta, inclúa ou non alimentos procesados, pero é sempre reversible a longo prazo se se interven sobre o menú habitual que cada un elixe”, advirte. O que se investiga nese estudo, denominado METHYL-UP, é determinar se un alto consumo de alimentos ultraprocesados pode afectar á metilación do ADN e, como consecuencia, se aumenta o risco de obesidade. “Aínda non temos suficientes datos para sacar conclusións, pero observamos diferenzas na metilación do ADN en persoas con alto e baixo consumo de alimentos ultraprocesados. As consecuencias destas diferenzas en relación co risco a padecer obesidade están aínda por determinar”, analiza Celia Martínez.

Nutrición personalizada

Canto máis se avanza no coñecemento da xenética aplicada á nutrición máis forza cobra a idea de que a obesidade é unha enfermidade de orixe multifactorial. Non é suficiente con levar unha nutrición equilibrada e uns hábitos saudables. O xenoma condiciona que alimentos ou que deporte e a que intensidade lograrán os mellores resultados para unha persoa determinada. Tamén, como inflúen na súa microbiota intestinal. 

Coñecer o xenoma vén ser algo similar ao que sucedía na película Minority Report, na que Tom Cruise detiña a delincuentes antes de que cometesen as súas malfeitorías. Actuar sobre a dieta segundo a lectura do xenoma contribúe a reducir o risco de desenvolver enfermidades crónicas, como a obesidade ou as patoloxías cardiometabólicas. Con iso afórranse moitos custos en tratamentos e o paciente gaña anos de saúde. O profesor José María Ordovás matiza, no entanto, que “coa nutrición de precisión non tratamos de desenvolver prescricións únicas para persoas individuais, senón máis ben de estratificar as persoas en diferentes subgrupos de poboación, similar ao que facemos habitualmente coas tallas dos zapatos ou da roupa”. É o que se coñece como nutritipos.

Debemos chequear o noso xenoma? 

A publicidade dos tests xenéticos ás veces móstraos case como unha esixencia para toda a poboación, ata para aquelas persoas con hábitos saudables en canto a nutrición, actividade física ou sono. “Penso que para unha persoa sa, con bos xenes e bos hábitos, coñecer o seu xenoma non tería un maior impacto na súa vida. Con todo, esta persoa hoxe en día é unha minoría, unha rara avis, e a maior parte de nós vivimos nun ambiente obesoxénico [contorna que estimula hábitos e comportamentos que conducen ao exceso de peso]”, destaca Ordovás. 

Que a nutrición non sexa unha ciencia exacta e que as recomendacións respecto de certos alimentos, como as graxas ou as carnes vermellas, cambien cada certo tempo condiciona tamén a posibilidade de chegar a unha dieta perfecta con arranxo ao xenoma. “Na práctica da nutrición de precisión existe aínda moita imprecisión. Estamos aprendendo a predicir como cada un de nós responde a uns alimentos ou outros, e iso é clave para o seguinte paso, que é dar as recomendacións de hábitos saudables –non só de nutrición– personalizados”, apunta Ordovás. 

A nutrición de precisión tamén abre a porta á crononutrición, é dicir, non só que comemos, senón cando e como distribuímos o que comemos nos diferentes momentos do día. “Existe unha moda agora precisamente para comer uns días si e outros non, ou concentrar o período das comidas nun número reducido de horas. Pero insisto en que cada un de nós é diferente. Polo que imos descubrindo, é mellor antes que despois, é dicir , parece ser máis saudable almorzar, comer e cear pronto que tarde”. Pero isto aínda está en estudo.

O futuro

Malia os avances dos últimos anos, aínda queda moito por descubrir para desenvolver completamente a nutrición de precisión. “Avanzamos, pero non ao punto que un reloxeiro daría o seu reloxo por bo para a venda”, ilustra José María Ordovás, investigador no Centro de Investigación en Nutrición Humana e Envellecemento (HNRCA) en Boston. Canto tempo se pode tardar en conseguir ofrecer recomendacións personalizadas a cada paciente? “Esta é posiblemente a pregunta máis difícil de contestar. Cando iniciei esta área da investigación nos oitenta aseguraba que nos próximos cinco anos, e seguín dicindo o mesmo durante máis de catro décadas. Pero creo que agora será verdade”, opina Ordovás, que fai súa unha frase do físico danés Niels Bohr: “Predicir é moi difícil, especialmente se é sobre o futuro”.