De onde vén ese alimento?

De onde vén ese alimento?

As nosas demandas como consumidores evolucionaron moito nas últimas décadas. Hai corenta anos a prioridade era encher a cesta da compra e facelo con alimentos seguros e fiables. Un pouco máis tarde comezamos a interesarnos polos aspectos relacionados coa saúde e, na actualidade, preocúpannos todas esas cousas e moitas máis, como o impacto ambiental, o benestar animal ou o comercio xusto.

Esta evolución explícase en boa parte polos cambios que foron sucedendo na nosa contorna. Un deles é a globalización, que entrou en escena aproximadamente hai dúas décadas. Co aumento do comercio internacional e a deslocalización de moitas empresas produtoras, comezamos a ver como moitos dos produtos que comprabamos eran importados desde outros países. Isto converteuse nunha inquietude para moitas persoas, que recean dos produtos de fóra por diferentes motivos: porque pensan que son peores ou menos seguros, polo impacto sobre o medio ambiente que implica o transporte, polo seu efecto negativo sobre a economía local, pola explotación laboral ou de recursos…

A pesar desta preocupación, na actualidade a información sobre a orixe só se indica na etiqueta dalgúns alimentos. Ademais, en moitos móstrase de forma confusa, así que ás veces despístanos.

Que di a lei?

Segundo a lexislación Regulamento 1169/2011 debe indicarse o país de orixe ou o lugar de procedencia dun alimento sempre que a falta de tal indicación poida inducir a engano aos consumidores. Pero en circunstancias normais, non hai necesidade de facelo. Por iso a maioría dos alimentos non mostra a orixe. Neses casos só é obrigatorio para algúns en concreto, nos que debe mostrarse sempre, como o mel, as froitas e vexetais frescos, o peixe, a carne, o aceite de oliva, os ovos ou o leite e produtos lácteos.

En principio, desde a nosa posición como consumidores, podemos ver a indicación da orixe como unha vantaxe indiscutible e quizá nos preguntemos que motivos pode haber para non incluíla en todos os alimentos, especialmente a estas alturas, cando a etiquetaxe tende a ser cada vez máis transparente. Con todo, a realidade demostra que incluír esta información non sempre é fácil.

Os problemas do leite

Un exemplo. No ano 2015, o sector lácteo industrias lácteas e organizacións agrarias aprobou case por unanimidade facilitar información sobre a orixe do leite, unha medida apoiada tamén pola gran maioría dos consumidores. O Ministerio de Agricultura elaborou un proxecto para facelo realidade. Dese modo, os consumidores terían máis información e os produtores venderían máis, o que compensaría a balanza comercial, porque en España se importaban tres veces máis produtos lácteos da Unión Europea dos que se producían.

Pero atopouse coa oposición da Comisión Nacional dos Mercados e a Competencia (CNMC), adscrita ao Ministerio de Economía. Este organismo emitiu un informe no que sinalaba que a inclusión da orixe podía ser relevante para o consumidor, pero tamén podía constituír unha restrición á libre circulación de mercadorías e, por tanto, á competencia. Por iso, expresou a conveniencia “de extremar a precaución á hora de introducir esta clase de obrigacións” e instou o Ministerio de Agricultura a xustificar mellor os motivos que apoiasen a proposta.

Con ese fin realizáronse enquisas entre os consumidores, coas que se xustificou ante a Comisión Europea, que a orixe do leite e os produtos lácteos é unha información demandada pola maioría en España e, ademais, vinculan a mención do país de orixe á calidade do alimento. Finalmente aprobouse a medida, que obrigaba a indicar o país de muxidura e o país de transformación do leite (de vaca, ovella e cabra) e nos produtos que contivesen máis dun 50 % de leite. Iso si, a medida tiña carácter experimental, así que soamente ía ter vixencia durante un período de dous anos. Ao final entrou en vigor en xaneiro de 2019 e prorrogouse ata o 22 de xaneiro de 2025.

En definitiva, a inclusión da información sobre a orixe na etiqueta dos alimentos é unha cuestión sobre a que existen posicións enfrontadas. Por iso ás veces non leva a cabo.

Mesmo produto, distintos lugares

Outras veces, non é fácil saber a orixe dun alimento. Imaxinemos unha bebida de café lista para tomar: é posible que os grans de café se colleitaran nun país, se tostaran noutro diferente e que nun terceiro se moan e se infusionen para envasalos. Que país se considera como orixe? Polo xeral, cando interveñen máis países na produción dun alimento, considérase que o produto ten a súa orixe no que se levou a cabo a súa última transformación ou elaboración substancial. Neste caso, en principio, sería o país onde se moa, se infusiona e se envasa. Pero, por outra banda, o café é o ingrediente principal, así que debería mostrarse a orixe do gran.

A lexislación que regula a indicación da orixe dos alimentos é algo ambigua, así que está suxeita a diferentes interpretacións e non sempre é fácil entender que medida debería adoptarse en cada caso. Por outra banda, podemos atopar produtos que proceden dun lugar, pero parecen vir doutro. Por exemplo, unha caixa de galletas que mostran no seu envase unha bandeira de España xunto con imaxes de monumentos típicos deste país, pero que en realidade foi elaborada en Italia. Neste caso, debe indicarse a súa verdadeira orixe (“Italia”), porque pola contra podería levar a erro.

Imaxinemos agora que esas galletas, con esa mesma caixa que mostra motivos asociados a España, están elaboradas realmente neste país, pero o seu ingrediente primario, neste caso a fariña, procede de Italia. Neste suposto debería indicarse a orixe da fariña. Isto só é aplicable cando se trata dun ingrediente primario, é dicir, cando falamos dun ingrediente que supón máis do 50 % do alimento ou cando asociamos ese ingrediente co nome do produto.

Que pasa cando se menciona un lugar que non é a orixe?

Nalgunhas ocasións podemos atopar produtos que fan referencia a lugares xeográficos de distintos modos. Isto podería levarnos a pensar que deben mostrar obrigatoriamente a información sobre o país de orixe ou o lugar de procedencia, pero se esas referencias non están destinadas a proporcionar información ao consumidor sobre a orixe, non é obrigatorio facelo.

Por exemplo, nun produto no que se indique a frase “Participe no sorteo dunha viaxe a Francia” xunto cunha bandeira dese país para acompañar a promoción. Estas mensaxes non se refiren á procedencia do alimento, así que non é obrigatorio indicar a orixe, a non ser que se fagan de forma enganosa ou dean lugar a erro.

No caso de preparacións ou alimentos que inclúen nomes de lugares xeográficos que forman parte da denominación, tampouco é obrigatorio indicar a orixe. Por exemplo, as salchichas de Frankfurt, a fabada asturiana, o cocido madrileño, o chourizo de Pamplona ou a mostaza de Dijon… No caso de que unha marca rexistrada faga referencia a un lugar xeográfico, tampouco hai obrigación de indicar a orixe. Por exemplo, Garvanzos La Asturiana.