IMC: unha regra imperfecta, que segue sendo útil

Levamos décadas definindo a obesidade polo Índice de Masa Corporal, unha medida que calcula o peso saudable dunha persoa considerando os seus quilos e a súa altura. Son moitas as voces que poñen en cuestión o seu uso, xa que elude algo moi importante: o tipo de graxa e a súa distribución polo corpo. Ter en conta as súas limitacións e usalo en combinación con outros indicadores si que pode aproximarnos con precisión ao noso estado de saúde.
1 Febreiro de 2022

IMC: unha regra imperfecta, que segue sendo útil

A fórmula é moi sinxela: dividimos o noso peso en quilos pola nosa talla en metros elevada ao cadrado. O resultado dirá se temos baixo peso, peso normal, sobrepeso ou obesidade. A idea de buscar unha medida que describise o “home medio” nace a principios do 1900, cando as compañías de seguros de vida observaron que se rexistraba maior mortalidade entre os seus clientes con sobrepeso e obesidade. Sen máis estudos científicos que a observación, comezaron a calcular a graxa corporal das persoas e, xa que logo, o seu risco de morrer, comparando o seu peso co doutras persoas da mesma altura, idade e sexo. Isto xa lles valía para negarse a cubrir o seguro dun cliente con sobrepeso.

Na década dos 70, o fisiólogo norteamericano Ancel Keys recuperou o concepto previamente inventado por un estatístico belga en 1830, pero ao que deu nome e popularizou como IMC (Body Mass Index, en inglés). Keys demostrou grazas a un estudo que realizou con máis de 7.000 homes sans que o IMC era un preditor máis seguro e preciso que os métodos que usaba a industria dos seguros. De todo aquilo pasaron moitos anos e a ciencia actual dinos que calcular o peso saudable non sempre resulta tan simple en todas as persoas. Proba diso é que, se o IMC fose unha ferramenta precisa e perfecta, ningunha persoa delgada sufriría un infarto ou unha enfermidade metabólica. Chegou a hora de substituílo por outro indicador máis eficaz?

Un bo indicador de saúde (pero non o único)

Albert Lecube, vicepresidente da Sociedad Española para el Estudio de la Obesidad (SEEDO), asegura que o IMC segue sendo a medición máis utilizada polos profesionais para clasificar as persoas en función do seu peso. “Temos razóns para iso. É fácil de calcular e a interpretación dos seus valores está ben asentada e asumida entre os profesionais sanitarios, pero tamén entre a poboación. Non creo que deba abandonarse o seu uso, aínda que é certo que é un cálculo incapaz de transmitir toda a información que se esconde tras o exceso de peso”, advirte.

Clotilde Vázquez, directora do Instituto Sobrepeso e Obesidade (Overweight & Obesity Institute, OOI), engade outra vantaxe: “o IMC segue sendo o máis usado porque ten unha boa correlación coa graxa corporal. Isto quere dicir que a gran maioría das persoas que teñen un exceso de peso e un IMC alto adoitan ter un exceso de graxa corporal. Por regra xeral é así, pero tamén hai que admitir os seus fallos”, matiza.

Ata agora foi unha ferramenta moi útil na investigación epidemiolóxica, xa que lles serviu aos especialistas para rastrexar as taxas de obesidade durante as últimas décadas. Funciona ben cando se trata de analizar a grandes grupos de poboación, xa que as persoas que contan cun IMC elevado xeralmente presentan un maior risco de enfermidade cardíaca, diabetes tipo 2 e algúns tipos de cancro. Pero cando falamos dun paciente concreto e se intenta saber que porcentaxe dese peso vén da graxa, do músculo ou da masa ósea, é aí cando o IMC mostra os seus fallos.

Elvira Barrio, endócrina do Hospital Universitario del Henares, explica que hai que ter en conta as limitacións do IMC cando se está diante dun paciente, pero hai que seguir utilizándoo. “É rápido e sinxelo e, salvo en casos moi específicos como un deportista moi musculado, dános unha idea do estado nutricional da persoa. Pero temos que combinalo con outros métodos, como a circunferencia abdominal, que tamén é algo rápido e sinxelo. O control da tensión arterial e unha analítica darannos información sobre os niveis do colesterol ou a resistencia á insulina”, explica.

No fondo, o IMC é un índice de corpulencia e aínda que como media se correlaciona ben coa graxa, a nivel individual non dá información sobre a cantidade de graxa corporal, que é o dato que define a obesidade, xa que non hai que esquecer que esta se traduce como un exceso de graxa, non de peso.

“Aínda que a maioría das persoas con exceso de peso adoitan ter demasiada graxa, a magnitude pode variar enormemente. Por exemplo, para un mesmo IMC de 30, que é o punto de corte que se define como obesidade, unha persoa pode ter un 32% de graxa (que signifi- ca que está lixeiramente elevado) e outra un 48% (moi alto). Esas dúas persoas con idéntico IMC terán unha situación metabólica diferente e riscos distintos para a súa saúde”, explica Clotilde Vázquez.

Diferenzas entre masa muscular e graxa

Estes casos prodúcense sobre todo en persoas moi musculadas, como os deportistas profesionais. Un culturista de 80 quilos, moitísimo músculo e pouca graxa, pode presentar o mesmo índice de masa corporal que unha persoa co mesmo peso e altura, pero sen apenas músculo. “O IMC non distingue entre a masa libre de graxa –na que incluímos músculos, ósos, órganos, tecidos e líquidos– e a masa graxa (o tecido adiposo), polo que non resulta un bo indicador á hora de prognosticar a saúde en persoas de idade avanzada, xa que segundo se vai envellecendo pérdese masa muscular e ósea, pero gáñase graxa abdominal”, explica Lecube.

Cando unha persoa aumenta a súa porcentaxe de graxa corporal e o seu p eso non varía, é dicir, non cambia o seu IMC, o que pode ocorrer é que pase desapercibido o risco que supón esa acumulación de graxa abdominal. Unha persoa considerada delgada polo IMC, pero cunha elevada porcentaxe de graxa, terá a tensión alta e presentará con case total seguridade cifras elevadas de glicosa, insulina, colesterol e triglicéridos. “A correcta avaliación da obesidade require estimar a cantidade de graxa abdominal e, para iso, utilízase desde hai anos a medición do perímetro de cintura como unha medida complementaria”, explica o portavoz da SEEDO.

A fenda entre homes e mulleres

A distribución da graxa corporal entre homes e mulleres é diferente. O tecido libre de graxa (músculo) é maior nos varóns e aumenta progresivamente ata os 20 anos e diminúe posteriormente no adulto. Nas mulleres, o contido de graxa é maior e aumenta coa idade. Unha vez alcanzada a adolescencia, as mulleres adquiren unha maior cantidade de graxa corporal que os varóns e mantense así durante a súa idade adulta, de tal xeito que o home presenta cerca do 15% de graxa, localizada sobre todo nas partes centrais do corpo, como costas e abdome, e a muller entre un 20-25%, localizada en cadeiras e coxas. O IMC non se decata destas diferenzas. “Por iso é útil utilizar o índice cintura-circunferencia de cadeira (ICC), que permite estimar o risco de enfermidade crónica relacionado coa distribución da masa corporal”, indica Vázquez.

Non fai distinción entre razas

O IMC utilízase como unha medida estándar universal, pero cando se desenvolveu só se tomou en consideración o corpo de homes brancos, malia que a composición corporal e a súa relación coa saúde pode variar segundo as razas. Desde entón realizáronse numerosos estudos que revelaron que as mulleres negras poden pesar máis que as brancas e aínda así estar metabolicamente máis saudables. Outro exemplo é o da poboación asiática, na que se observou un maior risco de accidente cardiovascular e diabetes en homes malia ter un IMC menor que os caucásicos, porque a súa xenética fai que a graxa se lles adhira con máis facilidade ao redor dos órganos en lugar de ao redor da pel.

Unha ferramenta engadida para os nenos

Cando calculamos o IMC en adultos non se ten en conta nin o sexo nin a idade, pero non é así no caso dos nenos. Como os menores se atopan en pleno crecemento e a cantidade de graxa se modifica en función da idade, ao IMC –que se calcula como nos adultos– engádeselle outra variable: os percentís. Estes valores son unha medida na que se compara o peso e a altura do neno con outros da súa mesma idade e sexo. Se o neno está dentro da media, ten un peso normal; se está por encima, o seu percentil é alto (obesidade), e se está por baixo significa baixo peso.

Alternativas ao IMC: un traballo de equipo; por si soas, ningunha é perfecta

Circunferencia da cintura 

Como se mide. Determínase cunha cinta métrica flexible, de pé e ergueitos, sen roupa e relaxados. Aínda que non existe consenso sobre o punto de referencia, desde a SEEDO recomendan medila por encima da crista ilíaca (óso da cadeira). Para iso débese localizar o bordo superior deste óso e, por encima dese punto, rodear a cintura coa cinta métrica, de xeito paralelo ao chan e sen comprimir a pel. Un perímetro igual ou maior a 102 cm en homes e 88 cm en mulleres significa obesidade abdominal.

Vantaxes. É moi útil a todas as idades. Se diminúe é un sinal de perda de graxa. Se este perímetro non se reduce e hai unha diminución no peso, esta pode ser debida á perda de músculo ou de auga, non de graxa. Pola contra, un peso que non varía, pero unha circunferencia de cintura que diminúe non é un dato malo, senón un reflexo de que se está perdendo graxa e, moi posiblemente, gañando músculo. 

Inconvenientes. Non distingue entre graxa subcutánea abdominal –a graxa que se atopa debaixo da pel– e graxa visceral abdominal –a que se sitúa ao redor dos órganos–, que é máis perigosa.

Índice cintura-cadeira (ICC) 

Como se mide. Obtense dividindo o perímetro da cintura –que se mide á altura da última costela flotante, uns dous dedos por encima do embigo–, e o perímetro máximo de cadeira a nivel dos glúteos. Canto máis alto é o cociente, maior será a proporción de graxa abdominal e, xa que logo, un maior risco para a saúde do paciente. A táboa de valores está identificada pola OMS e é de: ICC = 0,8 cm normal para mulleres. ICC = 1 cm normal para homes. Valores máis altos significan obesidade abdominovisceral.

Vantaxes. Serve para diagnosticar o paciente, para facerlle unha primeira avaliación da presenza de obesidade abdominovisceral e o seu risco de sufrir enfermidades relacionadas co exceso de graxa.

Inconvenientes. Non considera a altura e pódese alterar nas mulleres tras a menopausia (a distribución de graxa cambia e parécese máis á do home). É útil no diagnóstico inicial para avaliar o reparto de graxa, pero non para observar a súa evolución. Tampouco é determinante en persoas con cadeiras anchas.

Bioimpedancia

Como se mide. É unha báscula que funciona mediante a aplicación dunha corrente eléctrica que xera a propia máquina e que alcanza os mandos que o paciente ten suxeitos coas súas mans. Esta corrente, que non se nota nin causa dano ningún, percorre a área corporal que se queira analizar e proporciona información sobre a porcentaxe de graxa e músculo, cantidade de auga presente nos tecidos e de masa ósea.

Vantaxes. Trátase dunha proba sinxela, económica e rápida de realizar.

Inconvenientes. Non todas as consultas de endocrinoloxía teñen a máquina e non todos os datos que ofrece son moi precisos. Hai moita marxe de erro, xa que son moitas as variables que poden afectar o resultado: dependendo da colocación dos eléctrodos, da hidratación da persoa, da alimentación, do ciclo menstrual, da temperatura ambiente… Aínda que a información que lles ofrece aos profesionais non sexa moi exacta, con ela si que se poden ver os cambios que ocorreron no paciente entre unha consulta e outra.

Medición de pregues

Como se mide. Prémense distintos puntos do corpo cun instrumento en forma de pinza –chamado plicómetro– que atrapa a pel e mide o seu grosor en milímetros. É unha técnica que se basea no feito de que a maioría da graxa corporal se sitúa no tecido subcutáneo. Aínda que, como a distribución deste tipo de graxa non é uniforme, é dicir, hai zonas da anatomía con máis e outras con menos cantidade de graxa, as medidas de pregues cutáneos deben ser realizadas en diferentes partes do corpo, que van desde o abdome ata as costas, brazos ou pernas.

Vantaxes. Se se realiza ben é posible estimar a densidade corporal utilizando algunhas ecuacións matemáticas, desenvolvidas para diferentes grupos poboacionais con características diversas.

Inconvenientes. Malia ser moi fiable, non é fácil de realizar e necesítase dun persoal moi adestrado, que en ocasións non está dispoñible nos hospitais ou nos centros de saúde. Ademais, canta maior obesidade padeza unha persoa, máis difícil resulta medir os pregues. De feito, úsase con máis asiduidade para medir a desnutrición.

Cando “me sobran uns quilos” significa, en realidade, estar obeso

Nos Estados Unidos de América, un estudo publicado en Journal of Obesity analizou a saúde cardiovascular e metabólica de máis de 40.000 persoas baseándose nos indicadores de saúde polos que se guían os exames médicos e comparounos cos seus IMC. O resultado foi unha sorpresa: un 30% das persoas que presentaban un IMC de peso normal, tiñan unha saúde cardiometabólica deficiente.

En España, un estudo parecido, levado a cabo polo Departamento de Endocrinoloxía e Nutrición da Clínica Universitaria de Navarra entre máis de 6.000 persoas, concluíu que un 29% dos pacientes que, segundo o seu IMC, presentaban un peso normal, en realidade tiñan unha porcentaxe de graxa corporal propio dunha persoa obesa. Ademais, un 80% dos que rexistraban un IMC de sobrepeso, en realidade eran obesos.

Estes resultados levaron a este equipo a deseñar a súa propia calculadora. Formúlaa CUN-BAE (Clínica Universidade de Navarra-Body Adiposity Estimator) e ten en conta, ademais dos datos de peso e altura, a idade e o sexo. Esta nova fórmula proporciona unha estimación da composición de graxa e clasifícaa en:

  • Graxa corporal normal: 10%-20% en homes e 20%-30% en mulleres.
  • Sobrepeso: 20%-25% en varóns e 30%- 35% en mulleres.
  • Obesidade: máis do 25% en homes e máis do 35% en mulleres.

Se se comparan ambas as ferramentas, un home de 57 anos, cun peso de 94 kg e unha altura de 1,79 metros sería obeso segundo o índice CUN-BAE e tería só sobrepeso segundo o IMC. A Sociedade Española para o Estudo da obesidade (SEEDO) confirma que esta fórmula é unha boa opción para avaliar o risco cardiometabólico. Esta institución vaticina que, nun futuro moi próximo, ao estudo da composición corporal deberáselle engadir o estudo da masa muscular, da súa cantidade, pero tamén da súa calidade.

​​Así se calcula o índice de masa corporal

A finais dos noventa, a Organización Mundial da Saúde (OMS) e un panel de expertos do Instituto Nacional de Saúde (NIH) americano recomendaron a categorización do Índice de Masa Corporal (IMC) do seguinte xeito:

  • PESO NORMAL: entre 18,5 e 24,9 kg/m2
  • SOBREPESO: entre 25 e 29,9 kg/m2
  • OBESIDADE LEVE OU CLASE I: entre 30 e 34,9 kg/m2
  • OBESIDADE MODERADA OU CLASE II: entre 35 e 39,9 kg/m2
  • OBESIDADE GRAVE, MÓRBIDA OU CLASE III: entre ≥40 kg/m2

En 2007, a Sociedade Española para o Estudo da obesidade (SEEDO) definiu unhas subcategorías adicionais que dividía o sobrepeso en:

  • SOBREPESO GRAO 1: 25 e 26,9 kg/m2
  • SOBREPESO GRAO 2: 27 e 29,9 kg/m2

Tamén cambiou o nome da obesidade mórbida por “obesidade de grao 3” e engadiu unha nova división: obesidade extrema.

  • OBESIDADE GRAO 3: 35 e 49,9 kg/m2
  • OBESIDADE EXTREMA: ≥ 50 kg/m2