Cortisol, a outra pandemia
Seguro que algunha vez o experimentamos: ante un exame importante, ante unha cita de traballo transcendental ou fronte a unha adversidade de calquera tipo, como ser vítima dun atraco, sentimos como o noso corpo se tensaba, o corazón se aceleraba e a nosa mente se mantiña alerta, á espreita. Todo iso ocorre grazas ao cortisol, unha hormona que o noso organismo produce nas glándulas suprarrenais, eses dous pequenos triángulos que temos encima dos riles. O cortisol axúdalle ao noso cerebro a enfrontarse a situacións difíciles ou cun alto grao de tensión, cando o organismo necesita, por exemplo, que o corazón bombee con máis forza.
E non só iso. Tamén reduce as inflamacións, conserva o bo funcionamento do sistema inmune, axuda a regular a presión arterial, protexe o corazón e os vasos sanguíneos, bota unha man no metabolismo das proteínas, graxas e carbohidratos e colabora no mantemento constante dos niveis de azucre en sangue. “O cortisol xoga un papel moi importante no noso organismo. Actúa en moitísimos niveis e funcións esenciais. De feito, sen cortisol un non podería sobrevivir”, sentenza Mario Alonso Puig, especialista en Cirurxía Xeral e do Aparello Dixestivo, membro da Academia de Ciencias de Nova York e da Asociación Americana para o Avance da Ciencia.
Como un reloxo
É unha hormona cíclica cuxa produción segue o ciclo circadiano, móvese ao ritmo do sol: polas mañás o cortisol ten o seu pico máis alto, para axudarnos a enfrontar o día con forza e enerxía. Logo, ao longo do día, vai descendendo. E pola noite baixa considerablemente para axudarnos a durmir. Cando os niveis son os adecuados, o organismo funciona en perfecta harmonía. É normal que o cortisol suba nun momento de tensión ou perigo, pero logo baixa. Un estudo da Universidade Complutense de Madrid demostrou como aos toureiros, ao entrar na praza, se lles dispara o cortisol, pero este volve aos niveis normais cando rematan a faena.
Os riscos chegan cando esta hormona se dispara durante un período dilatado. “O problema xorde cando se produce unha liberación excesiva durante demasiado tempo, algo que xeralmente ocorre en situacións de estrés crónico, o que chamamos distrés. Nese estado, o cortisol libérase en cantidades maiores e de forma máis prolongada, ata o punto de que, con frecuencia, se produce un agrandamento das glándulas suprarrenais nas que se produce”, conta Mario Alonso Puig.
As situacións prolongadas de estrés, ansiedade ou medo elevan perigosamente o cortisol. Tamén hai algúns tumores que o fan subir a niveis estratosféricos: os que se localizan na hipófise ou nas glándulas suprarrenais, e que adoitan desembocar na chamada enfermidade de Cushing, que provoca unha xigantesca cantidade de cortisol. E medicamentos como os corticoides tamén elevan o nivel desa hormona.
“Os corticoides exóxenos son, funcionalmente, cortisol. A súa estrutura é un pouco diferente á desta hormona natural, pero non moito. Cuns poucos miligramos de corticoides conséguese ata 30 veces máis potencia antiinflamatoria que a que proporciona o cortisol natural que temos no corpo”, afirma o doutor Camilo Silva, especialista en Endocrinoloxía e Nutrición e profesor na Universidade de Navarra.
E advirte: “Se unha persoa toma corticoides por riba do cortisol que produce naturalmente, a produción desta hormona inhíbese. A glándula suprarrenal chega a atrofiarse, porque se acostuma a non ter que producir cortisol. Por iso, é moi importante non suspender de xeito rápido os corticoides, o descenso debe de ser progresivo, para que a suprarrenal vaia arrincando de novo a produción desta hormona”.
Inundados polo estrés
Pero, sen dúbida, o estrés é a principal causa da subida de cortisol que os endócrinos ven nas súas consultas. “O estrés negativo foi medrando dun xeito desmesurado ata converterse na pandemia do século XXI”, sentencia o doutor Víctor Vidal Lacosta, especialista en Medicina do Traballo e autor do estrés laboral, análise e prevención. “Estamos intoxicados de cortisol”, ditamina, pola súa banda, Alonso Puig.
Cando a presenza de cortisol é elevada durante demasiado tempo, o noso organismo reséntese física e psiquicamente. Entre os danos físicos atópanse caída de pelo, sequidade da pel, tremores na pálpebra, inflamación das articulacións, irritación e inflamación da mucosa intestinal, diminución da libido, aumento do azucre en sangue, aumento da presión arterial, dificultade en conciliar o sono… “O cortisol elevado tamén favorece un deterioro dos músculos e os ósos, porque utiliza materia ósea e muscular para transformalas en enerxía”, engade o doutor Alonso Puig. “Ademais, co cortisol alto, baixan as defensas e bloquéanse tamén algunhas células, como os linfocitos LK, que forman parte da nosa defensa natural e están encargados de destruír as células tumorais e de loitar contra os virus”, conclúe. Por non falar dos danos psíquicos: fallos de memoria, irritabilidade, ansiedade, dificultade na aprendizaxe e na concentración…
Máis depresión e ansiedade
Ter o cortisol baixo tamén é un problema, aínda que menos frecuente e que se adoita tratar coa administración de corticoides. O que os doutores observan a diario con preocupación é un número crecente de pacientes co cortisol polas nubes.
O estilo de vida actual, con moitísimo estrés, xa disparara os niveis de cortisol. E a pandemia do coronavirus, máis. Seis de cada sete persoas no mundo xa presentaban sentimentos de inseguridade antes da chegada da covid-19, segundo un recente informe do Programa da ONU para o Desenvolvemento. Un estudo publicado na revista The Lancet no novembro pasado deixa claro que en 2020, xa en pandemia, se rexistrou no mundo un forte aumento da depresión e a ansiedade. Globalmente os casos de depresión aumentaron un 25% e os de ansiedade, un 26%, afectando especialmente a mulleres e mozas. E España non é unha excepción.
“Estamos vivindo desde hai tempo unha pandemia de cortisol. Vivimos nunha sociedade que xera moito estrés, e iso aumentou nos dous últimos anos a causa do coronavirus. As cifras antes da pandemia indicaban que case o 25% da poboación consumía ansiolíticos ou antidepresivos, e a porcentaxe subiu”, sinala Alonso Puig. “O estrés existe desde sempre, desde que apareceu o home. Os escravos que construíron as pirámides de Exipto, por exemplo, tiñan un nivel de estrés enorme. Con todo, hoxe hai moito máis estrés negativo, o chamado distrés, que na época de Tutankamón”, advirte Víctor Vidal.
Cando o cortisol sobe significa case sempre que hai estrés. E os datos en España son abraiantes: seis de cada dez baixas laborais teñen relación directa co estrés, porque o cortisol elevado afecta de xeito radical ao organismo e á saúde. Ao redor dun 60%-70% de todas as enfermidades teñen unha relación directa co estrés, porque este actúa en todos os sistemas do organismo.
A oxitocina é unha hormona coñecida ata hai uns anos case exclusivamente polo seu papel no parto e na lactación, xa que a súa liberación axuda á distensión do útero e o cérvix e estimula a produción de leite na nai. Pero nos últimos tempos descubriuse que é clave para diminuír o estrés e uns niveis altos de cortisol. Cando o organismo ten moito cortisol, produce pouca oxitocina. E ao revés: cando se xera oxitocina, baixa o cortisol.
A oxitocina actívase con calquera actividade que estimule os nosos sentidos de forma pracenteira: de pasar tempo cuns amigos, a recibir unha aperta, ser escoitado atentamente por alguén… Hai quen lle chama a hormona da empatía. Así que un modo de manter baixo control o cortisol e de reducir o estrés é socializando e tratando de realizar cousas pracenteiras e agradables.
“A oxitocina é a hormona do encontro, da conexión humana, e unha persoa séntese menos tensa cando está acompañada”, explica Alonso Puig.
Como reacciona o corpo
Cando hai estrés e sobe a produción de cortisol tamén aumenta o número de latexos do corazón por minuto, a denominada frecuencia cardíaca. Iso obriga ao corazón a traballar máis e a necesitar máis osíxeno para xerar a enerxía necesaria para contraerse e dilatarse máis rapidamente. O estrés tamén fai que o fluxo do sangue se incremente, aumentando así a forza que exerce sobre as arterias, o que á súa vez incrementa a presión arterial. O estrés continuado aumenta a rixidez das arterias, facendo que estas dexeneren máis rapidamente.
Un estudo realizado polo departamento de Nutrición e Bromatoloxía da Facultade de Farmacia da Universidade Complutense de Madrid analiza a probable relación do aumento do cortisol coa cronodisrupción (a alteración do ritmo), o que podería incrementar o risco de sufrir algunhas das enfermidades dexenerativas máis prevalentes: envellecemento prematuro, cancro, enfermidade cardiovascular e obesidade.
Os altos niveis de cortisol afectan tamén á sexualidade. “Cando o cortisol se eleva, baixa claramente o desexo sexual e a produción de hormonas sexuais, baixa a fertilidade. É normal: en situacións de estrés o organismo no último que pensa é na reprodución”, afirma Alonso Puig.
Non só se reduce a testosterona nos homes e os estróxenos e a proxesterona nas mulleres. Unha investigación publicada na revista Journal of Developmental Origins of Health and Disease revela que as mulleres que presentan altos niveis de cortisol no momento da concepción tenden a dar a luz a máis bebés nenas. Non se sabe por que, só hai hipóteses respecto diso, pero varios estudos certifican que tras situacións de adversidade –por exemplo, o asasinato do presidente Kennedy, os ataques terroristas do 11-S ou a morte da princesa Diana– houbo un incremento no nacemento de nenas. O cortisol pódese medir a través dunha análise de saliva ou de sangue. “Pero tan importante como medilo é saber se eses niveis elevados se manteñen no tempo, polo que habería que facer numerosas análises”, asegura Camilo Silva. Na maioría dos casos non se realizan estas probas, sobre todo cando parece claro que detrás desa subida do cortisol atópase o estrés.
Vivimos na era dixital, rodeados de pantallas. E estas dannos alivio cando temos o cortisol e o estrés polas nubes: as redes sociais, os videoxogos ou whatsapp xeran unha gratificación instantánea. Cando utilizamos pantallas segregamos dopamina, a hormona do pracer, a mesma que se pon en funcionamento durante as relacións sexuais, unha boa comida ou calquera cousa que nos faga gozar. O problema é que a dopamina é tamén a hormona das adiccións. E as pantallas, tal e como revelan decenas de estudos, xeran cada vez máis dependencia, así que non é unha boa idea recorrer a elas para combater o cortisol elevado.
Mantelo baixo control
Para manter o cortisol baixo control hai que atacar a aquilo que o dispara. “Cando a subida do cortisol é debida ao estrés, o que se trata é a causa. Non hai un fármaco para baixalo, así que do que se trata é de reducir o estrés”, explica Camilo Silva. Por iso, algunhas das recomendacións para reducilo:
- Coidar a alimentación. A nutrición ten a capacidade de afectar ao noso cerebro. O tubo dixestivo, e non a pel, é o encargado da maior parte da comunicación do noso organismo co mundo exterior. Hai investigacións científicas –como a publicada en 2013 no International Journal of Basic and Clinical Endocrinology– que relacionan altos niveis de cortisol co consumo de comida rápida, de alimentos procesados e, en xeral, de alimentos con pouco valor nutricional e un alto contido de azucre e graxas. Os altos niveis de cortisol poden alterar o sistema de recompensas que recibe o cerebro e favorecer o consumo dese tipo de alimentos, que á súa vez fan subir o nivel de cortisol, creándose un círculo vicioso do que moitas veces é difícil saír. “Eu aconsellaría unha dieta equilibrada, mediterránea, e insistiría na forma para comer: amodo, con tranquilidade e nun ambiente relaxado, sen engulir, porque iso retroalimenta o estrés”, indica Silva.
- Durmir ben. É importante ter un descanso adecuado. As persoas que dormen pouco e mal teñen o cortisol alto.
- Facer deporte. Unha investigación da Universidade de Gotemburgo, publicada no Journal of Affective Disorders, analizou como afecta practicar exercicio á ansiedade crónica. O resultado: canto máis intensa é a actividade física, máis se alivian os síntomas da ansiedade.
- Practicar relaxación. Varios estudos, como un realizado na Universidade de California, destacan que practicar meditación, respiración profunda e outros medios de relaxación axudan a baixar o cortisol. Na actualidade, a maior parte das subidas desta hormona están producidas pola mente humana: por angustiarse, por preocuparse… Hai que tratar de manter a serenidade e ter unha visión positiva da vida.
- Favorecer as relacións sociais. A interacción con outras persoas, sempre que estean baseadas na amabilidade e o afecto, aumentan a liberación de oxitocina e esta hormona diminúe o cortisol.