Mulleres invisibles: o nesgo de xénero na medicina que urxe erradicar

Mulleres invisibles: o nesgo de xénero na medicina que urxe erradicar

A saúde de mulleres e homes é diferente e, con todo, a ciencia médica naceu asumindo que, coa única excepción da reprodución e o parto, ambos os sexos biolóxicos son iguais, sen se cuestionar que as enfermidades poden presentarse con distintos síntomas ou que o tratamento e a recuperación de determinadas doenzas puidese ser específico para cada xénero.

A consecuencia de tomar o home como referente do ser humano é un nesgo de xénero no sector sanitario. Segundo unha investigación realizada cos datos de 6,9 millóns de daneses, a quen se analizou por un período de 21 anos (1994-2015), as mulleres son diagnosticadas máis tarde que os homes en polo menos 770 enfermidades. A diferenza media foi de 4 anos; 2,5 anos máis tarde que os homes no caso do cancro e 4,5 anos de media de atraso en comparación con eles no caso das enfermidades metabólicas, como a diabetes.

Por que estas diferenzas? 

Carme Valls-Llobet, endócrina que leva toda unha vida estudando a saúde da muller, conta no seu libro Mujeres invisibles, que existe un nesgo inconsciente entre profesionais que lles fai non diagnosticar adecuadamente patoloxías nas mulleres e a medicalizar procesos naturais como o parto ou a menopausa. Para a experta, esta resistencia na mente de quen exerce a medicina (homes e mulleres) a abordar os síntomas diferentes que teñen as pacientes débese a que interiorizaron durante anos de estudo unha ciencia que xa naceu nesgada, que nunca tivo en conta as diferenzas biolóxicas.

Pero máis aló do xenital, o sexo está no noso xenoma, no noso cerebro, na variabilidade hormonal, o xeito na que se distribúe a graxa polo noso organismo e ata no funcionamento do fígado; por iso é polo que, por exemplo, mulleres e homes metabolizamos os fármacos de forma distinta. Malia esta realidade, os ensaios clínicos que se realizan para comprobar a seguridade e eficacia de tratamentos e fármacos fixéronse maioritariamente con homes e animais macho. Ata 1993 recomendábase non incluír as mulleres en idade fértil nestes ensaios, e non foi ata ben entrada a década dos noventa cando comezaron a participar pacientes de sexo feminino nas investigacións sobre o risco cardiovascular.

Pasaron 30 anos daqueles primeiros pasos cara a unha inclusión da perspectiva de xénero na ciencia, pero aínda queda moito camiño por percorrer. Producíronse avances na investigación –sobre todo no referente ao risco cardiovascular na muller– que indican que imos encamiñados á implantación da perspectiva de xénero na medicina, algo que beneficiará a ambos os sexos, xa que tamén hai moitos homes infradiagnosticados en patoloxías que se consideran de mulleres.

A dor

Como se sente se es home ou muller e por que o teu médico debería tomalo en conta.

Comprender a mecánica da dor entre homes e mulleres é importante, xa que “sentir unha dor” é unha das maiores causas de consulta en todo o mundo. Hoxe en día existen os mesmos analxésicos para toda a poboación adulta, pero seguir investigando sobre como homes e mulleres perciben a dor axudará a que teñamos nun futuro fármacos específicos para cada sexo. Tamén axudará a entender e manexar mellor a dor do paciente en consulta.

Diferentes en todas as súas fases. Segundo datos da Universidade de Stanford (os EUA), o xénero afecta a todas as fases da dor, desde a sinalización ata a percepción, a expresión e o tratamento. Malia a crenza popular, as mulleres adoitan mostrar un limiar máis baixo –tolérano menos– en todos os tipos de dor (presión, calor, frío, estimulación química ou eléctrica e isquemia). Algúns investigadores atribúeno unicamente ás diferenzas biolóxicas. Outros, ao feito de que as mulleres e os homes foron educados para expresar a dor de xeito diferente, algo que pode modificar tanto a súa resposta biolóxica á dor como a súa disposición a informalo. Para outros científicos, a resposta está nunha mestura de ambos os supostos.

A dor crónica. Se unha dor dura máis de tres meses considárese crónica. Esta doenza aféctalle ao 20% da poboación adulta, pero ten unha maior prevalencia nas mulleres. Elas sofren con máis frecuencia a xaqueca, a artrite reumatoide e a fibromialxia. Os homes, pola súa banda, presentan máis cefaleas en acio.

O papel das hormonas. Cando o corpo da muller se atopa con niveis baixos de proxesterona e altos de estradiol, o seu limiar da dor aseméllase máis ao do home. Isto atribúese principalmente a que altos niveis de estróxenos aumentan o número de receptores opioides e activan así estados de analxesia, é dicir, percíbese menos a dor.

Cantos máis anos, menor limiar da dor. A idade asóciase directamente cunha maior sensibilidade ante a dor. Isto é algo que nos ocorre a todos, polo que ir envellecendo acurta a diferenza do limiar da dor entre homes e mulleres.

​​Enfermidades cardiovasculares: unha doenza de homes... ou non

Un dos exemplos de nesgo de xénero do que hai máis evidencia é o relacionado coa enfermidade cardiovascular. Durante anos, á muller non só non foi concienciada sobre a necesidade de coidar do seu corazón, senón que ata cando se presentaban síntomas sospeitosos o mesmo médico lle restaba importancia. Unha falsa crenza que forma parte do imaxinario colectivo e está tan arraigada na sociedade que, ata as mesmas mulleres, ao sentir unha forte dor torácica, chegaron a pensar que estaría provocado pola ansiedade. Pero a realidade é que a estatística anula esta falacia: en España morren 8.000 mulleres máis ao ano que homes por enfermidade cardiovascular. En concreto, segundo o Instituto Nacional de Estatística (INE), en 2020 morreron máis mulleres que homes por enfermidades do sistema circulatorio (53,32%, fronte ao 46,67%).

Tanto os homes como as mulleres poden experimentar os síntomas clásicos. Con todo, con frecuencia, as mulleres poden mostrar sinais máis sutís e difíciles de recoñecer, como dor abdominal, náuseas, respiración entrecortada ou cansazo. Segundo a Sociedad Española de Cardiología, tras un primeiro infarto, a mortalidade é un 20% maior entre as mulleres.

“Xa sexa na consulta, en urxencias ou en calquera ámbito da atención médica, os especialistas necesitamos ter presente a probabilidade de enfrontármonos a unha paciente con enfermidade cardiovascular e que, nun gran número de casos, os síntomas poden ser similares aos da poboación masculina, pero que noutros moitos manifestaranse con características diferentes. O coñecemento deste feito, xunto cos factores de risco destas pacientes, daranos a clave para analizar a probabilidade de estar ante unha enfermidade coronaria e, a partir de aí, aplicar as medidas adecuadas”, explica a cardióloga Milagros Pedreira.

Unha atención menos rápida

Un estudo publicado na revista American Journal of Emergency Medicine revelou en 2016 que os tempos de avaliación e tratamento en urxencias dos pacientes que presentan un infarto eran distintos segundo o sexo do paciente. As mulleres esperaban sete minutos máis que os homes nas urxencias ata que se activa o protocolo de tratamento do infarto, cun tempo medio total de espera de 25,5 minutos para elas e 18,5 minutos para eles. As recomendacións actuais suxiren que calquera persoa que se presente cunha sospeita de infarto debe ser avaliada en menos de 20 minutos, xa que a medida que pasa o tempo hai máis risco de sufrir danos irreversibles.

“As mulleres adoitan ter máis idade que os homes cando teñen un infarto de miocardio –entre 7 e 10 anos máis que eles– e presentan un maior número de factores de risco, como a diabetes ou a hipertensión, que complican a súa evolución e empeoran o prognóstico. Aínda así, tamén hai un grupo de mulleres novas, de menos de 55 anos, con maior mortalidade por infarto que os seus homólogos masculinos. Neste grupo non hai unha explicación moi clara, pero en xeral un factor común é un maior tempo de atraso desde o comezo dos síntomas ata a procura de atención”, explica a cardióloga.

Tardan máis en pedir axuda

Con respecto a este atraso en pedir axuda, as mulleres tardan de media uns 37 minutos máis ca eles en chamar aos servizos de urxencia cando sofren un infarto, segundo un estudo da Sociedad Española de Cardiología. A cardióloga Milagros Pedreira asegura que se comprobou que esta perda de tempo é determinante no prognóstico, xa que é fundamental realizar unha reperfusión temperá, un proceso para restaurar canto antes o fluxo sanguíneo do miocardio (tecido muscular do corazón encargado de bombear o sangue) e que teña así o menor dano posible”.

Con todo, a experta tamén sinala como causa deste atraso na procura de atención médica a falta de percepción quen ten a propia muller do perigo ou ata da posible gravidade, xa que, malia que as mulleres morren máis por enfermidades cardiovasculares ca por cancro, non acoden con regularidade ás revisións cardíacas, de aí que sexan moitos os cardiólogos que piden unha equiparación coas campañas de prevención que se fan para o cancro de mama.

Por que é importante a rehabilitación cardiaca? 

Segundo a Fundación Española del Corazón, os programas de rehabilitación cardíaca teñen a finalidade de axudarlle ao paciente e á súa contorna a incorporarse a unha vida normal logo de sufrir unha enfermidade cardíaca. Este tratamento personalizado, que inclúe adestramento con exercicios, apoio emocional e educación sobre os cambios no estilo de vida, como seguir unha dieta saudable e deixar de fumar. Os cardiólogos explican por que é importante que as mulleres participen nestes programas:

• As mulleres morren máis de enfermidades cardiovasculares que os homes. Con todo, remítense un 30% menos a rehabilitación cardíaca.
• Se as mulleres completan un programa de rehabilitación cardíaca reducen un 75% a súa mortalidade a 15 anos.
• Tras a rehabilitación cardíaca, o 80% mantén boa adherencia ao exercicio independentemente do coidado de dependentes ou obrigacións laborais.

​​EPOC: a igualdade do tabaco

Unha enfermidade típica de homes que lle afecta cada vez a máis mulleres é a Enfermidade Pulmonar Obstrutiva Crónica (EPOC). Esta patoloxía caracterízase por unha limitación crónica, progresiva e pouco reversible ao fluxo aéreo. En 2007, o estudo epidemiolóxico EPISCAN, levado a cabo en poboación de 40 a 80 anos en España, evidenciou unha prevalencia da EPOC do 15,1% en homes e do 5,7% en mulleres. Unha década máis tarde, en 2017, ese mesmo estudo reflectiu unha leve diminución en varóns (14,6%) e un aumento en mulleres (9,4%). Unha proba que indica que os diagnósticos nas mulleres se incrementaron nos últimos dez anos.

Javier de Miguel, xefe de Neumoloxía do Hospital Gregorio Marañón de Madrid, indica que “malia estes datos, a EPOC considérase aínda unha enfermidade de homes, o que contribúe ao maior infradiagnóstico nas mulleres. De feito, o 88,4% das pacientes maiores de 40 anos descoñece que sofre esta enfermidade, fronte ao 76% dos varóns nesta franxa de idade ”.

Fumar, a principal razón

Malia a tendencia crecente de mulleres con EPOC, no noso país aínda ingresan e morren máis homes ca mulleres por esta enfermidade. Con todo, segundo reflicten os datos de países nos que a súa poboación feminina comezou antes co hábito do tabaco –como os Estados Unidos de América, onde a muller comezou a fumar nos anos 50–, podémonos facer unha idea do que se aveciña (as españolas comezaron nos 70). Alí xa se están producindo máis ingresos hospitalarios e mortes en mulleres.

É frecuente diagnosticar a muller como asmática, cando en realidade presenta EPOC, sobre todo se esta é nova, xa que o perfil de enfermo máis común é o de homes e de idade avanzada. “Tamén porque os síntomas son algo diferentes nelas e, con todo, as pautas de diagnóstico son as mesmas para ambos os sexos: máis dispnea (dificultade para respirar), menos tose, máis sibilancias e máis hiperreactividade (resposta esaxera da da vía respiratoria)”, explica o especialista. Por iso é fundamental prestar especial atención á presenza doutras enfermidades que adoitan sufrir ao mesmo tempo e que non son tan habituais nos varóns. “As mulleres que sofren EPOC teñen unha maior prevalencia en osteoporose, ansiedade ou depresión”, detalla Javier de Miguel.

As mulleres son, ademais, máis susceptibles aos efectos nocivos do tabaco. As pacientes experimentan formas de EPOC máis severas e de inicio máis cedo que os homes. Isto podería estar determinado por factores anatómicos (as vías aéreas femininas son de menor tamaño) ou hormonais (os estróxenos poden aumentar a expresión dunha enzima que está directamente involucrada no metabolismo dalgúns dos compoñentes do fume). “Tamén se sabe que as nenas experimentan un maior deterioro da función pulmonar que os nenos cando están expostos ao fume de tabaco ou á contaminación ambiental”, analiza Javier de Miguel. “Existen estudos que indican que a existencia dunha historia materna de tabaquismo ou enfermidades respiratorias se asocia co desenvolvemento de formas máis precoces e graves de EPOC”, engade.

Outros factores que afectan 

Ademais do tabaco, existen outras circunstancias que poderían favorecer a aparición desta enfermidade, como a contaminación ambiental, a exposición laboral a pos orgánicos, carbón ou metais pesados e tamén a téxtiles, latón, cerámica ou cristalería. “Outro factor de importancia crecente sería a exposición ao fume producido pola combustión da biomasa que afecta predominantemente a mulleres de áreas rurais, que cociñan en ambientes pobremente ventilados con concentracións de partículas no aire por encima das recomendacións establecidas”, explica o pneumólogo.

Outras enfermidades respiratorias: asma e cáncer de pulmón

As mulleres teñen dúas veces máis probabilidades que os homes de padecer asma. “Esta diferenza podería estar causada polos efectos das hormonas sexuais nas células dos pulmóns. En estudos previos observouse que antes da puberdade, os nenos sofren unha taxa de asma aproximadamente 1,5 veces maior que as nenas, pero esta tendencia revértese despois desa etapa, cando as mulleres teñen dúas veces máis probabilidades de sufrir asma que os homes. Así continúa o patrón ata chegar á menopausa e, posteriormente, comezan a diminuír as taxas de asma nas mulleres”, explica o doutor De Miguel.

Incidencia que vai cambiado

Aínda que o cancro de pulmón é máis frecuente e causa máis mortes en homes, o número de casos foise achegando progresivamente entre os dous xéneros. Nos últimos anos produciuse un aumento da incidencia entre as mulleres a un ritmo do 4%-6% anual e, desde 2003, a mortalidade aumentou un 134%. Na actualidade, é o cancro (despois do de mama e colon) que máis morte causa entre elas e, tal e como anunciou a Sociedade Europea de Oncoloxía, aínda que a mortalidade en homes comeza a baixar, aínda non se tocou teito nas mulleres.

Dentro das enfermidades respiratorias hai outras menos comúns, pero que lles afectan principalmente ás mulleres, como as bronquiectasias (dilatacións nos bronquios que causan infeccións de repetición), a tromboembolia pulmonar (entre os factores que aumentan o risco atópanse o feito de estar embarazada, dar a luz recentemente ou tomar anticonceptivos), a sarcoidose (acumulación de células inflamatorias no pulmón) e a linfanxioleiomiomatose (unha enfermidade pulmonar rara, pero que afecta principalmente ás mulleres de entre 30 e 40 anos).

Osteoporose: a grande excepción 

O que nos di a ciencia ao respecto da osteoporose é que as mulleres, a raíz da menopausa, sofren durante algúns anos unha perda de óso acelerada, polo que se inicialmente partiron dunha masa ósea menor (en parte ligada a que non practicaron demasiado exercicio durante a mocidade e a vida adulta moza), tras a perda asociada á menopausa, o óso pode ter insuficiente resistencia e crebarse con facilidade. Pola contra, sabemos que os homes, que constitucionalmente teñen maior masa ósea, non adoitan padecer este problema, pero isto non quere dicir que non poidan sufrir osteoporose.

Que esta enfermidade estea tan estreitamente ligada á menopausa fixo que sexa infradiagnosticada en moitos homes. Segundo datos do Colexio Americano de Reumatoloxía, un de cada catro pacientes atendidos por fracturas causadas pola osteoporose son homes. Con todo, eles non adoitan formar parte das probas de detención (como a de densidade mineral ósea) que se lles recomendan rutineiramente ás mulleres, polo que nin se lles diagnostica nin se lles trata correctamente.

Como destaca Eliseo Pascual, profesor de Reumatoloxía na Universidade Miguel Hernández de Alacante, “o risco de sufrir unha fractura a partir dos 50 anos é do 53,2% nas mulleres e do 20,7% nos homes. Así, ante unha dor dorsal ou lumbar recente nunha muller posmenopáusica, en especial se está ligado a un esforzo de calquera intensidade, a posibilidade inmediata que sospeita o médico é que poida tratarse dunha fractura vertebral osteoporótica; nun home, considerarase menos probable”.

A saúde xinecolóxica: prexuízos e vergonza

Ir ao xinecólogo aínda dá vergonza. Catro de cada 10 mulleres que toman anticonceptivos en España faino sen visitar ao xinecólogo. Automedícanse porque non queren ir á consulta e así o confirma un estudo da Sociedad Española de Ginecología y Obstetricia, que conclúe que o 72% das menores de 20 anos non foi nunca ao xinecólogo, algo que os expertos atribúen a que aínda existen medos e tabús que lles impiden facelo. Partindo de que o nervio pudendo, que se atopa na vaxina, deriva do verbo en latín pudere, que significa avergoñarse, xa nos podemos facer unha idea de como todo o que teña que ver coa menstruación e a sexualidade feminina está repleta de prexuízos.

Parte da culpa tena o feito de que todo o relacionado coa regra non lle interesou demasiado á ciencia. Tal e como sinalan as doutoras Ana Belén Espejo, Mª Teresa González, Belén Garrido e Mª Ángeles Álvarez no manual Perspectiva de género en medicina, a endometriose é unha enfermidade que padecen en España máis de dous millóns de mulleres e que, malia que lle afecta a un 10-15% da poboación feminina en idade fértil, está escasamente visibilizada. Isto conduce ao descoñecemento e a falta de investigación sobre unha patoloxía que é moi prevalente e incapacitante.

A solución que se lle deu a esta ausencia de coñecemento e investigación sobre a dor menstrual ou a menopausa foi medicalizar un trastorno que é natural. Así, durante anos receitouse sen mesura a píldora anticonceptiva en mozas para acougar a dor e a terapia hormonal substitutiva para acabar coas sufocacións antes e despois da menopausa. Como indican as especialistas, “a pesar da escasa evidencia dos seus beneficios e riscos, entre 1996 e 2000 as vendas da terapia hormonal substitutiva aumentaron un 42%”.

Malia elevar o risco de cancro de mama e de non conseguir demostrar a súa utilidade na prevención da enfermidade cardiovascular, a Asociación Española para el Estudio de la Menopausia mantén a indicación da terapia hormonal substitutiva polo seu efecto protector contra a osteoporose, ata despois da publicación en JAMA dos resultados do ensaio que analiza os seus riscos e beneficios, no que se explicitou o risco de cancro.

A covid necesita estudos por sexo 

Case desde o comezo da pandemia os datos de pacientes ingresados nos hospitais xa falaban por si sos: eles necesitaban máis ventiladores. Os homes desenvolvían máis pneumonías (un 64%) fronte ao 44% das mulleres. Con todo, as mulleres presentaban máis vómitos, mareos, perda do olfacto e gusto e, en xeral, máis síntomas neurolóxicos. Non presentar o problema respiratorio tamén fixo que se demorase o seu diagnóstico e, con iso, o tratamento. É certo que, para as mulleres, a covid non foi tan grave, necesitaron menos ingresos e menos respiradores, pero si que sufriron problemas neurolóxicos, polos que non foron tratadas e que lles deixarán secuelas. Todo indica que a covid persistente vana sufrir máis as mulleres.

Con todo, sorprendentemente, da inmensa cantidade de estudos que se fixeron sobre a enfermidade, case ningún tivo en consideración incluír o sexo ou o xénero como variable. Así o confirma un informe publicado en Nature Comunications no que se analizou toda a literatura científica sobre a covid rexistrada desde xaneiro de 2020 ata xaneiro de 2021. Un total de 4.420 artigos, dos cales soamente un 4% fai distinción por sexo ou utiliza a variable do xénero para distinguir os síntomas, evolución e tratamento da enfermidade.

“Non ter perspectiva de xénero en medicina está facendo que morran máis mulleres”

María Teresa Ruiz Cantero, catedrática de Medicina preventiva e Saúde pública. Coordinadora do Grupo de Investigación de Saúde Pública da Universidade de Alicante.

Para reducir a fenda de xénero en medicina, a doutora María Teresa Ruiz Cantero avoga por incluír este coñecemento aos estudos universitarios. Só así os futuros profesionais sanitarios poderán administrar o tratamento máis eficaz a cada paciente.

Desde os anos 90, a catedrática en Medicina Preventiva e Saúde Pública María Teresa Ruiz Cantero leva analizando a discriminación terapéutica e de diagnóstico que sofren as mulleres. Autora do monográfico Perspectiva de género en medicina de 2019, cóntanos o risco que supón para a saúde feminina que o sector sanitario asuma que as enfermidades lles afectan aos dous sexos coa mesma sintomatoloxía ou que os fármacos teñen os mesmos efectos secundarios en homes e en mulleres. Aínda que asegura que se están vendo certos avances en canto á incorporación da perspectiva de xénero no sector médico, como a adhesión de cada vez máis mulleres científicas aos grupos de investigación sobre enfermidades cardíacas, para Ruiz Cantero non é suficiente. Primeiro, hai que seguir apostando por investigar estas diferenzas e, a continuación, incorporar este coñecemento ás materias das carreiras de Ciencias da Saúde. Só así os futuros profesionais saberán como diagnosticar precozmente, establecer estratexias de prevención e administrar o tratamento máis eficaz para cada paciente.

As mulleres estiveron fóra dos ensaios clínicos durante décadas. Segue sendo así? Si, lamentablemente. Nos ensaios clínicos utilízanse voluntarios para avaliar a seguridade e a eficacia dos medicamentos, vacinas, dispositivos e outras terapias, pero inclúense máis homes que mulleres e despois extrapólase o resultado –é dicir, o coñecemento científico que xurda do ensaio– ás mulleres. O principal problema disto céntrase na efectividade do medicamento, xa que esta pode verse afectada pola variabilidade hormonal das mulleres. Nós temos unha variabilidade hormonal diferente á dos homes, dependendo do ciclo menstrual, e a resposta aos fármacos varía dependendo da cantidade de estróxenos que se atopen no noso organismo nese momento.

Se a muller se atopa infrarrepresentada nestes estudos, moitos dos tratamentos médicos que se lles aplican poden ser ineficaces? Claro, esas son as consecuencias. Sabemos que cando tomas un fármaco, por exemplo, un antibiótico, este funciona de diferente xeito dependendo da fase do ciclo porque interactúa coas hormonas, por iso hai que meter ambos os sexos. Pero non se fai ou inclúense mostras moi pequenas de mulleres.

Con que pretexto se produce esta discriminación feminina nos ensaios? A razón principal, a oficial, é que estes estudos non lle poidan afectar a un potencial feto. É dicir, evitar que unha muller en idade fértil que estivese incluída no ensaio puidese estar embarazada e o descoñecera. Pero a realidade ou a versión non oficiosa é que, ao ter dúas mostras, unha de homes e outra de mulleres, complícase e encarece o ensaio. O que eu creo é que hai mala ciencia.

Que quere dicir con “mala ciencia”? Póñoche un exemplo: cando se comercializou a Viagra feminina, empezou a soar dentro da comunidade científica que a píldora tiña reaccións cruzadas co alcohol. Para comprobar que efectivamente era así realizouse un ensaio con 27 homes e dúas mulleres na mostra. Isto é o que chamo mala ciencia. A idea científica que debe transcender é que o tamaño dunha mostra sempre ten que ser proporcional ao tipo de poboación consumidora, polo que se se trata dun fármaco que vai ser para mulleres, debería haber máis mulleres no ensaio, e ao revés. É certo que a Administración de Medicamentos e Alimentos dos EUA (FDA) publicou unhas recomendacións en 1994 que instaban á inclusión de máis mulleres nos ensaios clínicos, pero estas recomendacións non se estenderon ao resto do mundo. Por exemplo, a Axencia Europea do Medicamento (EMA) non está disposta a facelo.

Cal é o argumento que dan para non facelo? A EMA asegura que eles baséanse nunhas guías (ICH Guidelines) nas que xa se detalla que “deben facerse análises deses ensaios clínicos estratificados por sexo se existe suficiente tamaño da mostra”. O problema é que a análise por sexo dos resultados realízase nas últimas fases do ensaio e a elección da mostra de voluntarios ocorre ao comezo. Entón, que ocorre se non existe suficiente tamaño da mostra? Por iso, as diferenzas por sexo hai que establecelas desde a hipótese do estudo e calcular o tamaño da mostra para facer esa comparación. Se non se inclúe o número suficiente de mulleres ao principio, xa é imposible facer despois esa análise ordenada por sexos.

Cambiaría en algo que houbese máis mulleres liderando sociedades científicas ou grupos de investigación? Non estou segura de que sexa ese o problema. Atopeime con homes investigadores con moita máis sensibilidade de xénero que investigadoras. É curioso, pero ás veces non se cumpre a norma. O lóxico, efectivamente, sería que as mulleres tivesen moita máis perspectiva de xénero, pero que non teñan esa sensibilidade ten unha explicación. O motivo é que na carreira universitaria non se incorpora información sobre as diferenzas por sexo das diferentes patoloxías e as desigualdades de xénero que isto poida provocar. Por iso, ata que non se incorpore na docencia esa perspectiva, é moi difícil que todos os estudantes de Ciencias da Saúde poidan aplicar nun futuro ese coñecemento.

No seu caso, cal foi o detonante que lle fixo sensibilizarse coa perspectiva de xénero? O detonante do meu cambio foi descubrir os datos que 3 7 mostraba un artigo publicado en 1991en The New England Jornal of Medicine sobre o nesgo de xénero no infarto. As súas conclusións deixáronme tan sorprendida que me fixeron dedicarme á investigación da discriminación no diagnóstico e na terapia entre homes e mulleres. O que viña sinalar este traballo é que, a igual gravidade e comorbilidade [trastornos asociados] na persoa, detectouse que se realizaba un maior esforzo diagnóstico e terapéutico nos homes que nas mulleres. En concreto, había unha diferenza significativa segundo o sexo á hora de realizar anxiografías coronarias –un procedemento que se utiliza para observar o estado das arterias– e, consecuencia diso, é que as mulleres tiñan máis posibilidades de morrer de infarto de miocardio ao recibir un diagnóstico equivocado. Era a presunción errónea de que homes e mulleres teñen os mesmos síntomas o que facía non sospeitar da gravidade nelas. Entendín que era necesario investigar as diferenzas entre sexos, porque sen ter ese coñecemento é difícil que este se ensine nas universidades e que os futuros médicos o teñan en conta na práctica clínica. Daquel artigo xa pasaron 30 anos e, aínda que algo avanzamos, non podemos dicir que sexa demasiado.

Que pasos se deron durante estas tres décadas? Aínda que moi amodo, si que se produciron algúns avances. Por exemplo, creouse, impulsado pola revista The Lancet, unha Comisión para a Saúde Cardiovascular da Muller. Precisamente o ano pasado publicaron unha revisión de case 600 artigos realizados por 17 expertas de 11 países diferentes que evidenciaba como seguía habendo nesgos de xénero no que se refire ao coñecemento dos profesionais da saúde, á incorporación das mulleres nos ensaios clínicos e tamén no referente ao esforzo diagnóstico e terapéutico. Por outra banda, en Bruxelas hai un grupo de mulleres que está intentando, aínda que de momento sen resultados, que a EMA incorpore a perspectiva de xénero nos estudos clínicos. En España, en Cataluña creouse hai catro anos unha comisión para incorporar a perspectiva de xénero a todas as carreiras universitarias e elaborouse un marco normativo que establece as pautas e recomendacións. Son pasos importantes, pero aínda queda moito por facer.

Os pacientes tamén interiorizaron ese nesgo de xénero? É certo que ás veces se len argumentos nos que se envorca nas mulleres a responsabilidade do atraso diagnóstico. Adóitase dicir que son máis fortes, que aguantan máis a dor, que están moi ocupadas para ir a consulta… Pero na miña opinión, a responsabilidade de que isto ocorra é principalmente do sector sanitario, que é, en definitiva, o que ten que cambiar a través do coñecemento científico e transmitirllo ao paciente. Cando se fan estudos de atraso no diagnóstico, o que se fai normalmente é preguntar ao paciente cando comezaron os síntomas e cando se diagnosticou a enfermidade. Aí a responsabilidade do atraso dese diagnóstico podería ser da paciente, que acudiu demasiado tarde á consulta, ou do médico, que tardou en dar co diagnóstico. Por iso, para facer un estudo preciso o que hai que preguntar é: cando comezaron os síntomas e cando se lle pediu axuda ao médico? E canto tempo transcorreu desde que se pediu axuda ata que foi diagnosticada? Deste xeito saberemos se a responsabilidade é ou non do sector sanitario.

Hai algunha patoloxía na que o home estea en desvantaxe por ese nesgo de xénero? Ademais da osteoporose, eles son infradiagnosticados de pedras na vesícula, un problema vinculado máis a mulleres. Proba deste atraso no diagnóstico é que á maioría das mulleres extírpanllas por endoscopia e a eles téñenllas que quitar con cirurxía aberta, porque chegan máis graves á operación. Introducir a perspectiva de xénero na medicina non só será beneficioso para a muller, tamén para o home.