Emakume ikusezinak: generoari loturiko joera lerratuak medikuntzan: bada zer hobetua

Emakume ikusezinak: generoari loturiko joera lerratuak medikuntzan: bada zer hobetua

Emakumeen eta gizonen osasuna desberdina da eta, hala ere, medikuntzaren zientziak sortzetikberetik barneratu du bi sexu biologikoak berdinak direla (ugalketari eta erditzeari dagokionean izan ezik), planteatu ere egin gabe gaixotasunek sintoma desberdinak eduki ditzaketela edo gaitz jakin batzuen tratamendua eta errekuperazioa era batekoa izan daitekeela genero bakoitzean.

Gizakien eredu gisa gizonezkoa hartzeak ageriko ondorioa izan du osasun arloan, eta genero baten aldera lerratu da. Danimarkan 6,9 milioi herritarrekin egin duten ikerketa batek azaldu duenez (21 urtez egin diete jarraipena, 1994tik 2015era), emakumeei beranduago egiten diete diagnostikoa gizonei baino gutxienez 770 gaixotasunetan. Aldea 4 urtekoa izan zen, batez beste; gizonei baino 2,5 urte beranduago minbiziaren diagnostikoa eta 4,5 urte beranduago gaitz metabolikoena, adibidez diabetesarena.

Zergatik desberdintasun horiek? 

Carme Valls-Llobet endokrinoa da eta bizitza guztia darama emakumeen osasuna aztertzen; Mujeres invisibles liburua idatzi du (Emakume ikusezinak), eta hor esaten du profesionalak nahi gabe ere lerratu egiten direla eta, ondorioz, ez dituztela behar bezala diagnostikatzen emakumeen patologiak eta medikalizatu egiten dituztela prozesu naturalak, adibidez erditzea edo menopausia. Adituaren iritziz, medikuen buruetan (izan gizon edo izan emakume) erresistentzia bat dago pazienteek dakartzaten sintoma desberdinei dagokien bezala heltzeko, eta hori gertatzen da ikasketa garaian barneratu dutena alde batera lerratua dagoelako, sortzetik beretik egon delako lerratua zientzia bera, eta sekula ez ditu kontuan hartu desberdintasun biologikoak.

Baina genitaletatik harago, gure genoman ere badago sexua, gure garunean, hormonen aldakortasunean, gantza gure organismoan banatzeko moduan eta baita gibelaren funtzionamenduan ere; eta horrexegatik, hain zuzen, emakumeek eta gizonek desberdin metabolizatzen ditugu sendagaiak. Hori horrela izanik ere, tratamenduen eta sendagaien segurtasuna eta eraginkortasuna egiaztatzeko egiten diren entsegu klinikorik gehienak gizonezkoekin eta animalia arrekin egin izan dira. 1993. urtea arte, gomendioa zen ugaltzeko adinean zeuden emakumeak ez sartzea entsegu horietan, eta laurogeita hamarreko hamarkadan ongi aurrera egin arte ez ziren hasi parte hartzen emakumeak bihotz-hodietako arriskuen inguruko ikerketetan.

Hogeita hamar urte pasatu dira lehenbiziko pauso haiek eman zirenetik genero ikuspegia zientzian txertatzeko, baina oraindik bide luzea dago egiteko. Aurrerapenak egin dira ikerketan – batez ere, emakumeen bihotz-hodietako arriskuarida gokionez– , eta pentsa liteke medikuntzan genero ikuspegia txertatzeko bidean doala; hori onuragarria izango litzateke bi sexuentzat, gizon asko ere infradiagnostikaturik baitaude emakumeenak jotzen diren patologietan.

Mina

Nola sentitzen duten gizonek eta emakumeek eta zure medikuak zergatik hartu behar lukeen kontuan.

Garrantzitsua da gizonetan eta emakumeetan minaren mekanika nolakoa den ulertzea, kontsultara joateko arrazoi nagusietakoa baita “mina sentitzea”. Gaur egun analgesiko berdinak erabiltzen dira populazio heldu guztiarentzat, baina gizonek eta emakumeek mina nola antzematen duten ikertzen jarraitzeak lagundu egingo du etorkizunean sendagai espezifikoak eduki ditzagun. Horrek lagundu egingo du, halaber, kontsultan ere hobeto maneiatzen pazientearen mina.

Desberdinak fase guztietan. Stanford-eko Unibertsitateak emandako datuen arabera (AEB), minaren fase guztietan du eragina generoak, hasi kokapenetik eta pertzepziora, adierazpenera eta tratamendura. Besterik uste den arren, emakumeek oinaze atalase apalagoa izaten dute –tolerantzia txikiagoa– era guztietako minetan (presioa, beroa, hotza, estimulazio kimiko edo elektrikoa eta iskemia). Ikertzaile batzuen iritziz, desberdintasun biologikoen ondorio baino ez da. Beste batzuek nabarmentzen dute emakumeak eta gizonak desberdin hezi dituztela mina adierazteko, eta horrek aldatu egin dezakeela minaren aurrean izaten duten erantzun biologikoa eta haren berri adierazteko modua. Beste zientzialari batzuen esanetan, bi alderdiak nahasian daude.

Min kronikoa. Min batek hiru hilabete baino gehiago irauten duenean, kronikotzat jotzen da. Gaitz horrek populazio helduaren %20ri eragiten dio, baina prebalentzia handiagoa du emakumeetan. Haiek maizago izaten dituzte migrainak, artritis erreumatoidea eta fibromialgia. Gizonek, berriz, luku gisako zefaleak.

Hormonen zeregina. Emakumeen gorputzak progesterona maila apalak dituenean eta estradiol maila handiak, oinazearen atalasea hurbildu egiten da gizonarenera. Dirudienez, estrogeno maila handiek ugaritu egiten dute errezeptore opioideen kopurua eta horrela aktibatu egiten dira analgesia egoerak; hau da, mina gutxiago antzematen da.

Zenbat eta urte gehiago, hainbat txikiagoa oinaze atalasea. Adina zuzenean loturik dago minarekiko sentiberatasun handiagoarekin. Guztioi gertatzen zaigu hori, eta, ondorioz, zahartu ahala laburtu egiten da oinaze atalasean gizonek eta emakumeek duten aldea.

Bihotz-hodietako gaixotasunak: gizonen gaitza... edo ez

Generoari loturiko desberdinkeriaren adibiderik argienetakoa bihotz-hodietako gaixotasunak dira. Urte luzeetan, emakumeei ez zaie ohartarazi bihotza zaindu egin behar dutela, eta are gehiago, sintoma susmagarriak agertzen zituztenean, medikuek eurek garrantzia kendu izan diete. Uste erabat okerra da hori, iruditeria kolektiboan eta gizartean oso sustraitua dagoena tamalez, eta emakumeek eurek ere gutxietsi egin dutena; hala, bularraldean min handi bat sumatu izan dutenean, antsietateak edo larriminak eragindakoa izango zela pentsatu izan dute.

Estatistikak, ordea, baliogabetu egiten du gezur hori: Espainiako Estatuan urtero 8.000 emakume gehiago hiltzen da bihotz-hodietako gaixotasunen erruz gizonak baino. Zehazki, Espainiako Estatistika Institutuak emandako datuen arabera (INE), 2020. urtean emakume gehiago hil zen zirkulazio sistemako gaixotasunen eraginez gizonak baino (%53,32 emakumeak eta %46,67 gizonak).

Emakumeek eta gizonek, denek eduki ditzakete sintoma klasikoak. Sarri askotan, ordea, emakumeek seinale sotilagoak eta ezagutzen zailagoak eduki ditzakete, adibidez sabelaldeko mina, goragalea, arnasketa etena edo nekea. Espainiako Kardiologia Elkartearen arabera, lehenbiziko aldiz infartu bat izan ondoren, hilkortasuna %20 handiagoa da emakumeetan. “Izan kontsultan, larrialdietan eta medikuntzako edozein arreta eremutan, espezialistok argi eduki behar dugu beti etor daitekeela emakume bat bihotz- -hodietako gaitzarekin, eta askotan, sintomak gizonezkoek izaten dituztenen antzekoak izan arren, beste askotan bestelako ezaugarriak izango dituztela. Hori garbi edukitzea eta paziente horiek nolako arrisku faktoreak dituzten jakitea, oso lagungarria izango zaigu bihotzeko gaixotasun baten aurrean ote gauden erabakitzeko eta, hortik aurrera, neurri egokiak ezartzeko”, azaldu du Milagros Pedreira kardiologoak.

Arreta mantsoagoa

American Journal of Emergency Medicine aldizkarian argitaratu zen ikerlan batek (2016) azaldu zuenez, infartu bat izan zuten pazienteei larrialdietan ebaluazioa egiteko eta tratamendua emateko denborak desberdinak ziren pazientearen sexuaren arabera. Emakumeek larrialdietan zazpi minutu gehiago itxaroten zuten gizonek baino infartuaren aurkako tratamendua aktibatu arte; batez beste, 25,5 minutu egon behar izaten zuten zain, eta gizonek 18,5 minutu. Egungo gomendioek diote infartua duela susmatzeko moduko sintomekin aurkezten den edozein pertsonari 20 minutu pasatu baino lehen egin behar zaiola azterketa, denbora pasatu ahala gero eta arrisku handiagoa izaten baita kalte itzulezinak agertzeko.

“Emakumeek adin handiagoa izaten dute miokardioko infartu bat gertatzean gizonek baino –7-10 urte gehiago–, eta arrisku faktore gehiago ere bai, adibidez diabetesa eta hipertentsioa, zeinak konplikatu egiten duten bilakaera eta okertu pronostikoa. Hala ere, emakume gazteagoetan ere, 55 urtetik beherakoetan, infartu bidezko hilkortasuna handiagoa da adin bereko gizonen artean baino. Egoera horri ez zaio eman azalpen argirik, baina ohiko faktorea izaten da denbora gehiago joaten dela sintomekin hasi eta laguntza eskatu bitartean”, azaldu du kardiologoak.

Denbora gehiago behar izaten dute laguntza eskatzeko 

Laguntza eskatzeko atzerapen horri dagokionez, emakumeek batez beste 37 minutu gehiago behar izaten dute larrialdi zerbitzuetara deitzeko infartu bat izan ondoren, datu hori ageri da Espainiako Kardiologia Elkarteak egindako ikerketa batean. Milagros Pedreira kardiologoaren esanetan, “egiaztatua dago galtzen den denbora hori erabakigarria dela pronostikoa egiteko garaian, funtsezkoa baita erreperfusioa garaiz egitea, prozesu horrekin lehenbailehen lehengoratu dadin miokardioko odoljarioa (bihotzeko giharraren ehuna da, odola punpatzeaz arduratzen dena) eta kaltea ahalik eta txikiena izan dadin”.

Mediku arreta eskatzeko atzerapen horren beste arrazoi bat izan daiteke emakumea ez jabetzea benetako arriskuaz eta larritasunaz; izan ere, bihotz-hodietako gaitzekin emakume gehiago hiltzen den arren minbiziarekin baino, ez dira maiztasun batekin joaten bihotzeko azterketak egitera, eta hortik dator hainbat kardiologoren eskaria, bularreko minbiziari aurre hartzeko kanpainen antzekoak egin ditzaten.

Zergatik da garrantzitsua bihotz errehabilitazioa? 

Bihotzaren Espainiako Fundazioaren arabera, bihotzeko gaixotasun bat eduki dutenei eta haien inguruari bizimodu normalera itzultzen laguntzeko helburua du bihotz errehabilitazioak. Tratamendu pertsonalizatu horretan, ariketa bidezko tratamendua sartzen da, laguntza emozionala eta heziketa, bizimoduan nolako aldaketak egin behar diren jakiteko, adibidez dieta osasungarriari ekin eta erretzeari utzi. Kardiologoek diote garrantzitsua dela emakumeek programa horietan parte hartzea, eta arrazoi hauek ematen dituzte:

• Bihotz-hodietako gaixotasunek emakume gehiago hiltzen dute gizonak baino. Hala ere, %30 gutxiago bidaltzen dituzte bihotz errehabilitaziora.
• Emakumeek bihotz errehabilitaziorako programa bat burutzen dutenean, hilkortasuna %75 murrizten dute 15 urterako.
• Bihotz errehabilitazioa egin ondoren, %80k atxikimendu ona mantentzen dute, eta eragozpenik ez die sortzen laneko betebeharrei erantzuteak edo mendeko pertsonak zaintzeak.

BGKB: tabakoan, berdinduta

Gizonen artean ohiko gaitza izan da Biriketako Gaixotasun Kroniko Buxatzailea (BGKB), baina emakumeen artean ere gero eta ohikoagoa da. Patologia horretan, aire fluxua murriztu egiten da modu kroniko, progresibo eta ez hain itzulgarrian. 2007. urtean, EPISCAN azterketa epidemiologikoa egin zuten Espainian 40 eta 80 urte arteko herritarrekin, eta ikusi zen BGKBaren prebalentzia %15,1ekoa zela gizonetan eta %5,7koa emakumeetan. Hamarkada baten buruan, 2017an, ikerketa horrek berak azaldu zuen zertxobait gutxitu egin zela gizonetan (%14,6) eta handitu emakumeetan (%9,4). Proba horretan garbi ikusten da diagnostikoak ugaritu egin direla emakumeetan azken hamar urteetan.

Javier de Miguel Pneumologiako burua da Gregorio Marañón Ospitalean, Madrilen, eta haren esanetan, “datu horiek gorabehera, BGKBa oraindik ere gizonen gaixotasuntzat hartzen da, eta horrek areagotu egiten du emakumeetan dagoen infradiagnostikoa. Hain zuzen, 40 urtetik gorako pazienteen %88,4k ez dakite gaitz hori daukatenik, eta adin tarte horretako gizonetan, berriz, %76koa da portzentaje hori”.

Erretzea, arrazoi nagusia 

Nahiz eta emakumeetan gero eta maizago agertu BGKBa, Espainiako Estatuan oraindik ere gizon gehiago hiltzen da gaitz horren eraginez. Dena den, erretzeko ohitura emakumeen artean lehenago zabaldu zen herrialdeetan zer gertatzen ari den ikusita –Ameriketako Estatu Batuetan, adibidez, non 50eko urteetan hasi ziren erretzen emakumeak–, susma liteke zer gertatuko den besteetan ere. Han emakume gehiago ospitaleratzen dituzte eta hiltzen dira gizonak baino.

Ohikoa izaten da emakumeei asma diagnostikatzea, nahiz eta egiaz BGKBa izan, batez ere gazteak direnean, profilik ohikoena adin handiko gizonena delako. “Baita sintomak zertxobait desberdinak direlako ere emakumeetan, eta, hala ere, diagnostikoa egiteko jarraibideak berdinak dira bi sexuetarako: disnea gehiago (arnasteko zailtasuna), eztul gutxiago, txistu hots gehiago eta hiperreaktibitate gehiago (arnasbidearen neurriz kanpoko erantzuna)”, azaldu du espezialistak. Horregatik da bereziki garrantzitsua aldi berean agertzen diren beste gaixotasun batzuei ere arreta jartzea, horiek ez dira-eta hain ohikoak gizonetan. “BGKBa duten emakumeek prebalentzia handiagoa izaten dute osteoporosian, antsietatean edo depresioan”, azaldu du Javier de Miguelek. Emakumeak, gainera, sentiberagoak dira tabakoaren kalteekin.

Emakumeetan agerraldi bortitzagoak izaten ditu BGKBak eta goizago hasten da gizonetan baino. Baliteke arrazoi anatomikoen ondorioz gertatzea hori (emakumeen arnasbideak txikiagoak dira) edo arrazoi hormonalengatik (estrogenoek areagotu egin ditzakete kearen osagai batzuen metabolismoan parte hartzen duten entzima batzuk). “Gauza jakina da, halaber, neskatoei gehiago hondatzen zaiela biriketako funtzioa tabako kearen edo giroko kutsaduraren eraginpean daudenean”, adierazi du Javier de Miguelek. “Ikerketa batzuek diotenez, amak tabakismo historia bat duenean edo arnasketa gaixotasunak dituenean, BGKBa lehenago agertzeko joera izaten da eta modu larriagoan”, erantsi du.

Eragiten duten beste faktore batzuk

Tabakoak ez ezik, beste egoera batzuek ere erraztu lezakete gaitz hori agertzea, adibidez giroko kutsadurak, lanean hauts organikoak arnasteak, ikatza edo metal astunak, eta baita ehunen, latorriaren, zeramikaren eta beiraren hautsa arnasteak ere. “Garrantzi handiko beste faktore bat da biomasa erretzean sortzen den kea arnastea, nagusiki landa eremuko emakumeei eragiten dien arazoa, aireztapen gutxiko giroetan kozinatzen baitute, airean komeni baino partikula gehiago pilatzen den lekuetan”, azaldu du pneumologoak.

Beste arnasketa gaixotasun batzuk: asma eta biriketako minbiziaEmakumeek bi aldiz probabilitate gehiago dute asma izateko gizonek baino. “Baliteke sexu hormonek biriketako zeluletan duten eraginaren ondorioz agertzea desberdintasun hori. Aurretiazko azterketak egin direnean ikusi da pubertaroa baino lehen mutikoen asma tasa 1,5 handiagoa izaten dela neskena baino, baina joera hori irauli egiten da garai hori pasatu eta berehala; hortik aurrera, emakumeek bi aldiz probabilitate gehiago izaten dute gizonek baino asma izateko. Horrek berdin jarraitzen du menopausia iritsi arte, eta ondoren jaisten hasten dira asmaren tasak emakumeetan”, azaldu du De Miguel doktoreak. Intzidentzia aldatuz doa Nahiz eta biriketako minbizia ohikoagoa den gizonetan eta heriotza gehiago eragiten dituen horietan, kasuen kopurua mantso-mantso hurbildu egin da bi generoen artean. Azken urteetan emakumeen arteko intzidentzia handituz joan da, urtero %4-6, eta 2003. urteaz geroztik, hilkortasuna %134 handitu da. Gaur egun, biriketako minbizia da (bularrekoaren eta kolonekoaren ondotik) heriotza gehien eragiten duena emakumeen artean eta, Europako Onkologia Elkarteak iragarri duen bezala, nahiz eta gizonetan hilkortasuna jaisten ari den, emakumeenak oraindik ez du goia jo. Arnasketa gaixotasunen barnean, badira hain ohikoak ez diren beste batzuk, baina nagusiki emakumeei eragiten dietenak, adibidez bronkiektasiak (dilatazioak bronkioetan, errepikapenezko infekzioak sorrarazten dituztenak), biriketako tronboenbolismoa (arriskua handitzen duten faktoreen artean, haurdun egotea da bat, berrikitan erditu izatea edo antikontzeptiboak hartzea), sarkoidosia (biriketan hanturazko zelulak pilatzea) eta linfangioleiomiometosia (biriketako gaitz arraro bat, nagusiki 30 eta 40 urte arteko emakumeei eragiten diena). Osteoporosia: salbuespen handia Zientziak hauxe esaten digu osteoporosiaren inguruan: emakumeek, menopausiaren ondorioz, hezur galera azkarra pairatzen dutela zenbait urtez, eta abiapuntuan ere hezur masa txikiagoa bazuten (hein batean ariketa askorik egin ez zutelako gaztaroan edo helduaro gaztean), menopausia garaiko hezur galeraren eraginez, gerta liteke hezurrak ez izatea behar adinako erresistentziarik eta erraz haustea. Aitzitik, badakigu gizonek, hezur masa handiagoko gorpuzkerak izaten dituztenez, ez dutela izaten arazo hori, baina horrek ez du esan nahi osteoporosia eduki ez dezaketenik. Gaixotasun hori menopausiari hain lotua egoteak begi bistako ondorioa izan du: gizon askotan infradiagnostikatua egotea. Ameriketako Erreumatologia Elkargoak emandako datuen arabera, osteoporosiak eragindako hausturengatik artatzen dituzten lau pazientetatik bat gizonezkoa da, baina gizonek ez dute parte hartzen emakumeei gomendatu ohi zaizkien antzemate probetan (hezurretan mineral dentsitatea neurtzeko egiten direnetan, adibidez); ondorioz, ez zaie diagnostikorik egiten eta tratamendurik ere ez zaie ematen. Eliseo Pascual Erreumatologiako irakaslea da Miguel Hernández Unibertsitatean, Alacanten, eta haren esanetan, “50 urtetik aurrera haustura bat izateko arriskua %53,2koa da emakumeetan eta %20,7koa gizonetan. Horrela, emakume batek gerrialdeko edo bizkarraldeko mina sumatzen duenean menopausia ondoren, bereziki edozein eratako ahaleginei lotuta, medikuak lehenbizi pentsatzen duena da ornoaren haustura osteoporotikoa izan litekeela; gizon bat izango balitz, ez luke ikusiko hainbesteko probabilitaterik”.

Emakumeek bi aldiz probabilitate gehiago dute asma izateko gizonek baino. “Baliteke sexu hormonek biriketako zeluletan duten eraginaren ondorioz agertzea desberdintasun hori. Aurretiazko azterketak egin direnean ikusi da pubertaroa baino lehen mutikoen asma tasa 1,5 handiagoa izaten dela neskena baino, baina joera hori irauli egiten da garai hori pasatu eta berehala; hortik aurrera, emakumeek bi aldiz probabilitate gehiago izaten dute gizonek baino asma izateko. Horrek berdin jarraitzen du menopausia iritsi arte, eta ondoren jaisten hasten dira asmaren tasak emakumeetan”, azaldu du De Miguel doktoreak.

Intzidentzia aldatuz doa

Nahiz eta biriketako minbizia ohikoagoa den gizonetan eta heriotza gehiago eragiten dituen horietan, kasuen kopurua mantso-mantso hurbildu egin da bi generoen artean. Azken urteetan emakumeen arteko intzidentzia handituz joan da, urtero %4-6, eta 2003. urteaz geroztik, hilkortasuna %134 handitu da. Gaur egun, biriketako minbizia da (bularrekoaren eta kolonekoaren ondotik) heriotza gehien eragiten duena emakumeen artean eta, Europako Onkologia Elkarteak iragarri duen bezala, nahiz eta gizonetan hilkortasuna jaisten ari den, emakumeenak oraindik ez du goia jo.

Arnasketa gaixotasunen barnean, badira hain ohikoak ez diren beste batzuk, baina nagusiki emakumeei eragiten dietenak, adibidez bronkiektasiak (dilatazioak bronkioetan, errepikapenezko infekzioak sorrarazten dituztenak), biriketako tronboenbolismoa (arriskua handitzen duten faktoreen artean, haurdun egotea da bat, berrikitan erditu izatea edo antikontzeptiboak hartzea), sarkoidosia (biriketan hanturazko zelulak pilatzea) eta linfangioleiomiometosia (biriketako gaitz arraro bat, nagusiki 30 eta 40 urte arteko emakumeei eragiten diena).

Osteoporosia: salbuespen handia 

Zientziak hauxe esaten digu osteoporosiaren inguruan: emakumeek, menopausiaren ondorioz, hezur galera azkarra pairatzen dutela zenbait urtez, eta abiapuntuan ere hezur masa txikiagoa bazuten (hein batean ariketa askorik egin ez zutelako gaztaroan edo helduaro gaztean), menopausia garaiko hezur galeraren eraginez, gerta liteke hezurrak ez izatea behar adinako erresistentziarik eta erraz haustea. Aitzitik, badakigu gizonek, hezur masa handiagoko gorpuzkerak izaten dituztenez, ez dutela izaten arazo hori, baina horrek ez du esan nahi osteoporosia eduki ez dezaketenik.

Gaixotasun hori menopausiari hain lotua egoteak begi bistako ondorioa izan du: gizon askotan infradiagnostikatua egotea. Ameriketako Erreumatologia Elkargoak emandako datuen arabera, osteoporosiak eragindako hausturengatik artatzen dituzten lau pazientetatik bat gizonezkoa da, baina gizonek ez dute parte hartzen emakumeei gomendatu ohi zaizkien antzemate probetan (hezurretan mineral dentsitatea neurtzeko egiten direnetan, adibidez); ondorioz, ez zaie diagnostikorik egiten eta tratamendurik ere ez zaie ematen.

Eliseo Pascual Erreumatologiako irakaslea da Miguel Hernández Unibertsitatean, Alacanten, eta haren esanetan, “50 urtetik aurrera haustura bat izateko arriskua %53,2koa da emakumeetan eta %20,7koa gizonetan. Horrela, emakume batek gerrialdeko edo bizkarraldeko mina sumatzen duenean menopausia ondoren, bereziki edozein eratako ahaleginei lotuta, medikuak lehenbizi pentsatzen duena da ornoaren haustura osteoporotikoa izan litekeela; gizon bat izango balitz, ez luke ikusiko hainbesteko probabilitaterik”.

Osasun ginekologikoa: aurreiritziak eta lotsa

Ginekologoarengana joateak lotsa ematen du oraindik ere. Espainian antikontzeptiboak hartzen dituzten hamar emakumetatik lauk ginekologoarekin egon gabe egiten dute. Beren kabuz hartzen dituzte ez dutelako kontsultara joan nahi, eta halaxe baieztatzen du Ginekologiako eta Obstetriziako Espainiako Elkarteak egindako ikerketa batek, zeinak ondorioztatzen duen 20 urtetik beherako emakumeen %72 sekula ez direla joan ginekologoarengana, eta adituen ustez beldur eta tabuen eraginez gertatzen da hori. Hizkuntzaren bitxikeriek argibide pixka bat eman diezagukete horren inguruan: emakumeen baginan dagoen nerbioari pudendo esaten zaio, eta hitz hori latineko pudere aditzetik dator, zeinak ‘lotsatu’ esan nahi duen. Horrek azaldu lezake hilekoarekin eta emakumeen sexualitatearekin zerikusia duen guztia zergatik dagoen aurreiritziz betea.

Egia esan, hilekoarekin zerikusia duten kontuetan ez du interes handirik jarri izan zientziak, eta hor ere badago erruaren zati bat. Ana Belen Espejo, Mª Teresa Gonzalez, Belen Garrido eta Mª Angeles Alvarez medikuek Perspectiva de género en medicina eskuliburuan azaltzen dutenez (Genero ikuspegia medikuntzan), endometriosia esaten zaion gaitzak bi milioi emakumeri baino gehiagori erasaten die Espainian, eta ugaltzeko adinean dauden emakumeen %10-15i eragiten dien arren, oso ikusgarritasun gutxi du. Horrek ezjakintasun eta ikerketa falta dakar gaitz horren inguruan, nahiz eta oso hedatua dagoen eta eragozpen handiak sortzen dituen.

Hilekoak edo menopausiak eragiten duten minaren inguruko ezagutza eta ikerketa faltari eman zaion irtenbidea guztiz naturala den nahasmendu bat medikalizatzea izan da. Horrela, hainbat urtetan kontrazepzio pilula hartzeko agindu zaie emakume gazteei mina baretzeko eta hormona-terapia ordezkatzailea menopausia aurreko eta ondorengo beroaldiak desagerrarazteko. Espezialista horiek azaltzen duten bezala, “onuren eta arriskuen inguruko ebidentzia gutxi dagoen arren, 1996 eta 2000 urteen artean %42 handitu ziren hormona-terapia ordezkatzailearen salmentak”. Nahiz eta bularreko minbizia izateko arriskua handitu eta bihotz-hodietako gaixotasunaren prebentzioan erabilgarria denik ez frogatu, Menopausia Ikertzeko Espainiako Elkarteak orain ere hormona-terapia ordezkatzailea agintzen du osteoporositik babesteko, baita JAMA aldizkarian entsegu baten emaitzak argitaratu ondoren ere, non berariaz esaten den minbizia izateko arriskua sortzen duela.

Covid-ak sexuen araberako ikerketa behar du 

Pandemiaren hasieratik beretik, ospitaleetan zeuden pazienteen datuak oso adierazgarriak izan dira: gizonek maizago behar izaten zituzten arnasgailuak. Gizonetan ohikoagoa izan da pneumonia agertzea (%64) emakumeetan baino (%44). Emakumeek, ordea, maizago egiten zuten goitika, zorabioak ere gehiagotan izaten zituzten, berdin dastamen eta usaimen galera ere eta, oro har, sintoma neurologiko gehiago antzematen zitzaien. Arnasketa arazo gutxiago izan dutenez, diagnostikoa atzeratu egin da gaitz horrekin ere, eta, ondorioz, baita tratamendua ere. Egia da emakumeentzat Covid-a ez dela izan hain larria, ospitaleratze gutxiago eta arnasgailu gutxiago behar izan dute, baina arazo neurologikoak izan dituzte, eta ez diete tratamendurik eman horretarako, eta ondorioak utziko dizkie. Badirudi emakumeei gehiago eragingo diela Covid iraunkorrak.

Harritzekoa bada ere, ordea, gaixotasunaren inguruan egin den ikerketa guztietan oso gutxik hartu dute sexua edo generoa aldagai gisa. Halaxe baieztatzen du Nature Comunications aldizkarian argitaratu den txosten batek, non Covid-aren inguruko literatura zientifiko guztia aztertu den, 2020ko urtarriletik 2021eko urtarrila bitartekoa. Guztira 4.420 artikulu, eta horietatik %4tan bakarrik egiten da sexuaren araberako bereizketa edo erabiltzen da generoaren aldagaia gaixotasunaren sintomak, bilakaera eta tratamendua azaltzeko-.

“Genero ikuspegirik ez dagoenez, emakume gehiago hiltzen ari da”

Maria Teresa Ruiz Cantero, Medikuntza prebentiboko eta Osasun publikoko katedraduna. Osasun Publikoko Ikerkuntza Taldeko koordinatzailea Alacanteko Unibertsitatean.

Medikuntzan dagoen genero arrakala murrizteko, ezagutza hori unibertsitate ikasketetan txertatu behar litzatekeela dio Maria Teresa Ruiz Cantero doktoreak. Hori da bidea etorkizuneko osasun langileek tratamendurik egokiena eman diezaioten paziente bakoitzari.

Laurogeita hamarreko urteetan hasita, Maria Teresa Ruiz Cantero Medikuntza Prebentiboko eta Osasun Publikoko katedraduna etengabe ari da aztertzen emakumeek pairatzen duten diskriminazio terapeutikoa eta diagnostiko arlokoa. Perspectiva de género en medicina idatzi zuen 2019an (Genero ikuspegia medikuntzan), eta hor azaltzen du emakumeen osasunerako zer-nolako arriskua duen osasun sistemak ontzat emateak gaixotasunek sintomatologia berdinarekin eragiten dietela bi sexuei edo sendagaiek nahi gabeko ondorio berdinak dituztela gizonetan eta emakumeetan.

Aitortzen du aurrerapen batzuk egiten ari direla eta medikuntza arloan genero ikuspegia txertatzen ari dela nolabait, eta horren erakusgarri, gero eta emakume zientzialari gehiago ari zaizkiola atxikitzen bihotzeko gaixotasunak ikertzen dituzten taldeei, baina Ruiz Canteroren iritziz, ez da aski. Lehenik, jarraitu egin behar da desberdintasun horiek ikertzearen aldeko apustua egiten, eta, ondoren, Osasun Zientzietako ikasketetan sartu behar da ezagutza hori. Horrela bakarrik jakingo dute etorkizuneko profesionalek nola egin diagnostikoak garaiz, nola ezarri prebentzio estrategiak eta nola jarri tratamendu eraginkorragoak paziente bakoitzarentzat.

Emakumeak entsegu klinikoetatik kanpo egon dira hainbat hamarkadatan. Hala al da orain ere? Tamalez, hala da. Entsegu klinikoetan boluntarioak erabiltzen dira sendagaien, txertoen, gailuen eta bestelako terapien segurtasuna eta eraginkorta suna aztertzeko, baina gizonak gehiago izaten dira emakumeak baino, eta gero emaitza –hau da, entsegutik sortzen den ezagutza zientifikoa– estrapolatu egiten da emakumeetara. Horrek duen arazo nagusia sendagaiaren eraginkortasunari dagokio, aldatu egin baitaiteke emakumeen hormonen aldakortasunagatik. Guk hormonen aldakortasun desberdina dugu gizonen aldean, hilekoaren zikloak baldintzatuta, eta sendagaiei ematen diegun erantzuna aldatu egiten da gure organismoan une horretan dugun estrogeno kopuruaren arabera.

Emakumea infraordezkatua badago ikerketa horietan, gerta daiteke ezartzen zaizkien tratamendu asko ez izatea eraginkorrak… Jakina, horiek dira ondorioak. Badakigu sendagai bat hartzen dugunean, adibidez antibiotiko bat, desberdin funtzionatzen duela zikloaren fase bakoitzean, hormonekin interakzioan egoten delako; horregatik sartu behar dira bi sexuak. Baina ez da hala egiten, edo emakumeen oso lagin gutxi sartzen dira.

Zein da arrazoia entsegu horietan emakumeak horrela diskriminatzeko? Arrazoi nagusia, ofiziala, hauxe da: ikerketa horiek ez diezaioketela kalterik egin fetu potentzial bati. Hau da, saihestu egin nahi da ugaltzeko adinean dagoen emakume bat haur egon dadila hark jakin gabe eta entsegu horietan parte har dezala. Baina errealitatea edo bertsio ez-ofiziala da, bi lagin edukita, bat gizonena eta bestea emakumeena, konplikatu eta garestitu egiten dela entsegua. Nire iritzia da zientzia txarra dugula.

Zer esan nahi duzu “zientzia txarra” horrekin? Adibide bat jarriko dizut: emakumeen Viagra merkaturatu zenean, komunitate zientifikoan hasi ziren esaten pilulak erreakzio gurutzatuak zituela alkoholarekin. Hori hala ote zen egiaztatzeko, entsegu bat egin zen 27 gizonekin eta bi emakumerekin. Horri esaten diot zientzia txarra. Hedatu behar den ideia zientifikoa da lagin baten neurriak beti proportzionala izan behar duela populazio kontsumitzailearekin, eta, beraz, sendagai hori emakumeentzat izango bada, entseguan emakume gehiagok egon behar luke, eta ez alderantziz. Egia da AEBetako Sendagaien Agentziak (FDA) gomendio batzuk argitaratu zituela 1994an eta dei egiten zuela entsegu klinikoetan emakume gehiago sartzera, baina gomendio horiek ez dira zabaldu munduko gainerako lekuetara. Sendagaien Europako Agentzia, adibidez (EMA), ez dago hori egiteko prest.

Zer-nolako arrazoiak ematen dituzte ez egiteko? EMAk dio haiek gida batzuk erabiltzen dituztela (ICH Guidelines) eta hor hauxe zehazten dela: “entsegu kliniko horien azterketa sexuka estratifikatu behar da baldin eta laginak behar bezain handia bada”. Arazoa da sexukako azterketa entseguaren azken faseetan egiten dela eta boluntarioen lagina hasieran hautatzen dela. Orduan, zer gertatzen da laginak ez duenean behar bezalako neurririk? Horregatik, ikerketaren hipotesietan bertan ezarri behar dira sexuen araberako desberdintasunak eta laginaren neurria kalkulatu gero alderatu ahal izateko. Ez bada behar adina emakume sartzen hasieran, gero ezinezkoa izango da analisi hori egitea sexuka ordenatuta.

Aldatuko al litzateke zerbait emakume gehiago egongo balira elkarte zientifikoen edo ikerketa taldeen buruan? Ez nago ziur hori ote den arazoa. Aurkitu izan ditut gizon ikertzaileak generoarekin sentiberatasun handiagoa dutenak emakume ikertzaileak baino. Bitxia da, baina batzuetan ez da betetzen araua. Logikoena horixe litzateke, emakumeek genero ikuspegi handiagoa izatea, baina sentiberatasun hori ez edukitzeak ere badu azalpen bat. Unibertsitateko ikasketetan, izan ere, ez da txertatzen informaziorik patologiek sexuka eduki ditzaketen desberdintasunen inguruan eta horrek ekar ditzakeen genero desberdinkerien inguruan. Horregatik, irakaskuntzan ikuspegi hori sartzen ez den bitartean, osoa zaila da Osasun Zientzietako ikasleek etorkizunean ezagutza hori erabiltzea.

Zuri dagokizunez, nolatan sortu zitzaizun halako sentiberatasuna genero ikuspegiarekin? Nire aldaketaren txinparta artikulu bat irakurtzeak piztu zuen; The New England Jornal of Medicine aldizkarian argitaratu zen, 1991n, eta infartuetan generoka zegoen joerari buruzkoa zen. Ondorioek hain utzi ninduten harrituta, erabaki nuen diagnostikoan eta terapian gizonen eta emakumeen artean dagoen diskriminazioa ikertzea. Lan horretan esaten zenez, pertsonetan larritasun eta komorbilitate bera izanik ere [gaitz atxikiak], diagnostikoan eta terapian gizonekin ahalegin handiagoa egiten zen emakumeekin baino. Zehazki, sexuaren arabera alde handiak zeuden bihotzeko angiografiak egitean –arteriak nola dauden ikusteko erabiltzen da prozedura hori–, eta, ondorioz, emakumeek probabilitate handiagoa zuten miokardioko infartu batekin hiltzeko, diagnostiko okerra egiten baitzieten. Ontzat ematen zen gizonek eta emakumeek sintoma berdinak zituztela eta, horregatik, ez zen ikusten emakumeetan zer-nolako larritasuna zuen. Ulertu nuen beharrezkoa zela sexuen arteko desberdintasunak ikertzea, ezagutza hori eduki gabe zaila delako unibertsitatean erakustea eta etorkizuneko medikuek kontuan hartzea praktika klinikoan. Joan dira 30 urte artikulu hartatik eta, zerbait aurreratu dugun arren, ez dezakegu esan asko izan denik.

Zer-nolako pausoak eman dira hiru hamarkada hauetan? Oso poliki bada ere, egin dira aurrerapen batzuk. Adibidez, The Lancet aldizkariak sustatuta, Emakumearen Bihotz-hodien Osasunerako Batzordea sortu da. Iaz, hain zuzen, 11 herrialdetako 17 emakume adituk argitaratu dituzten 600 artikuluren berrikusteka bat argitaratu zuten, non argi gelditzen zen oraindik ere generoari loturiko lerratze bat dagoela osasun arloko profesionalen artean, emakumeak entsegu klinikoetan sartzeko garaian eta baita diagnostikoan eta terapian egiten den ahaleginean ere. Bestalde, Bruselan emakume talde bat saiatzen ari da EMAk genero ikuspegia txerta dezan ikerketa klinikoetan, baina oraingoz ez dute lortu ezer askorik. Espainiako Estatuan, Katalunian batzorde bat sortu zuten duela lau urte unibertsitate ikasketa guztietan genero ikuspegia txertatzeko eta araudi bat landu zuten jarraibideak eta gomendioak ezartzeko. Pauso garrantzitsuak dira, baina oraindik asko dago egiteko.

Pazienteek ere barneratu egin al dute generoaren araberako lerratze hori? Egia da batzuetan irakurtzen direla argudio batzuk non emakumeengan jartzen den diagnostikoa atzeratu izanaren ardura. Indartsuagoa direla esaten da, mina gehiago jasaten dutela, oso lanpetuta daudela kontsultara joateko… Baina, nire iritziz, hori gertatzearen ardura osasun sistemarena da nagusiki, azken batean hark aldatu behar duelako ezagutza zientifikoaren bidez eta pazienteari helarazi. Diagnostikoa atzeratzearen inguruko azterketak egiten direnean, prozedura normalean izaten da pazienteari galdetzea noiz hasi ziren sintomak eta noiz egin zen gaitzaren diagnostikoa. Hor diagnostikoa atzeratzearen ardura pazientearena izan liteke, beranduegi joan delako kontsultara, edo medikuarena, kosta egin zaiolako diagnostiko egokia ematen. Horregatik, ikerketa zehatza egiteko, zera galdetu behar da: noiz hasi ziren sintomak eta noiz eskatu zaio laguntza medikuari? Eta zenbat denbora pasatu da laguntza eskatu zenetik diagnostikoa egin arte? Horrela jakingo dugu ardura osasun sistemarena den edo ez.

Ba al dago patologiaren bat gizona desabantailan uzten duenik generoaren araberako lerratze horren erruz? Osteoporosiaz gain, xixkuko harriekin ere infradiagnostikatuta egoten dira, arazo hori gehiago lotzen baitzaie emakumeei. Diagnostikoa egitean izaten den atzerapen horren erakusgarri, emakume gehienei endoskopia bidez erauzten dizkiete eta gizonei kirurgia irekiarekin kendu behar izaten dizkiete, egoera larriagoan iristen direlako ebakuntzara. Medikuntzan genero ikuspegia txertatzea onuragarria izango da ez bakarrik emakumeentzat, baita gizonentzat ere.