Plastikoa: sakoneko arazoa, irtenbide perfekturik ez duena

Plastikoa: sakoneko arazoa, irtenbide perfekturik ez duena

Arazo bat daukagu: ozeanoak plastikoz betetzen ari gara. Ozeano Barearen hegoaldeko eremu batzuetan, dagoeneko mikroplastikozko 300.000 partikula daude kilometro koadro bakoitzeko (hondakin txikiak dira, 8 milimetrotik beherako diametroa dutenak), halaxe dio AEBetako eta Txileko ikertzaileek egindako ikerketa batek: Plastiko bidezko kutsadura Pazifiko hegoaldeko eremu subtropikalean. Zifra horrek esan nahi du ia 800 gramo daudela kilometro koadro bakoitzeko.

Datu asaldagarriak dira, material horiek eragin ekologiko garrantzitsuak dituztelako. Adibidez, itsas animalia batzuk ito egiten dira neurri handiko plastikoak nahasi egiten dituztelako medusekin, adibidez dortokak (normalean espezie horiek janez elikatzen dira). Hondakin horiek aldaketak eragiten dituzte, halaber, mikrobio populazioetan, eta horiek desegonkortu egin ditzakete ekosistemak eta elikadura katean sartu.

Zoruko ekosistemaren osasuna

Plastikoaren arazoak ez die eragiten uretako ekosistemei bakarrik. Ikusi da lurreko animalia eta mikroorganismoei ere kalte egin diezaiekeela, eta landareak hozitzeko eta hazteko prozesuak zaildu egin ditzakeela.

Azkenik, gizakiok jan egiten dugu kate trofikoan sartzen den plastiko hori guztia, izan animalien bidez, itsasoko beste animalia batzuen bidez edo landareen bidez. Horietako asko kaltegabeak dira eta ez diote eragiten digestio hodiari, baina gai horri buruz egin diren lehen ikerketek iradokitzen dute plastiko hori gorputzean barneratzeak eragin kaltegarria duela osasunean. Yonsei-ko Unibertsitateko ikertzaileek (Seul) egindako ikerketa baten arabera (Polipropulenozko mikroplastioek gizakiengan duten toxikotasunaren ebaluazio bat), baliteke propilenoak (plastiko mota bat da) immunitate zelulengan eragin eta zitokinak sorraraztea (gorputzaren hanturazko erantzunen ardura daukaten eragileak dira).

Hangzhou-ko Unibertsitateko beste ikerketa batek ondorioztatu zuenez (Txina), poliestireno hondakinek kalte egin diezaiokete hesteetako mikrobiotari; hau da, elikagaiak egoki digeritzen laguntzen diguten mikroorganismo horiei. Dena den, aitortu behar da ikerketak oso berriak direla oraindik, eta frogak aski ahulak direla. Ez litzateke harritzekoa izango, beraz, albiste berriak agertzea hurrengo hilabete eta urteetan, eta are mikroplastikoek osasunean duten eraginari buruzko eragin berrien albisteak iristea ere. Elikadura arloko Segurtasunaren Europako Agintaritzak (EFSA) dioenez, “elikagaietan ageri diren partikula horiek arriskutsu gisa identifikatuta daude EB-n, baina oraindik informazioa falta da horien inguruan, eta, bereziki, horien toxikotasunari buruz”

Kontzeptuaren atzean

Baina beste ezer baino lehen, beharrezkoa da kontzeptua zehaztea. “Plastikoa” ez da material mota bat, material mota askok izaten duten ezaugarri edo propietate bat baizik. Substantzia asko biltzen ditu, eta guztiek ezaugarri mekaniko batzuk partekatzen dituzte elkarrekin. Plastikoa 50eko urteetan asmatu zen eskala industrialean, eta ordutik hona, kalkuluek diote 8.300 milioi tona sortu ditugula material horietatik; Kaliforniako Unibertsitateak eta Sea Education Association erakundeak 2017an argitaratu zuten ikerketa baten arabera, milioi bat Eiffel dorreren baliokidea izango litzateke kopuru hori. Horrek esan nahi du pertsona bakoitzari 1.100 kilo dagozkiola. Erritmo horretan, 2050. urterako ia 34.000 milioi tona sortu izango ditugu. Beste datu bat: 2016an 2,3 milioi tona plastiko bildu ziren Espainiako Estatuan, eta horietako %46k zabortegian bukatu zuten. Ingurumen arloan jasangarritasuna lortzeko, beraz, berrerabiltzea edo birziklatzea izango litzateke egokiena (1950. urtetik hona %9 baino ez da birziklatu).

Konposta egiteko edo biodegradatzeko?

Plastikoen arazoari ikuspegi globaletik heldu behar zaio, ingurumen arloko beste erronka handi batzuei bezala, adibidez klima aldaketari edo espezie toxiko inbaditzaileei. Burura etortzen zaigun lehen irtenbidea bestelako material batzuk erabiltzea da ohikoen ordez. Plastiko biodegradagarriak aipatzen dira, konpostagarriak edo bioplastikoak, baina biodegradatzen guztia ez daiteke konposta egiteko erabili, eta bioplastiko guztiak ez dira biodegradagarriak.

Biodegradagarria. Ingurumenaren eta Energia Kontrolerako Frantziako Agentziak (ADEME) honela definitzen ditu material biodegradagarriak: “Mikroorganismoen eraginpean (bakterioak, onddoak, algak…) deskonposatu daitezkeen horiek. Hortik ura ateratzen da, CO2 eta/edo metanoa, eta segur aski, baita azpiproduktuak ere (hondakinak, biomasa berria)”. Materialen biodegradazio denbora baldintzatu egiten dute oxigeno kantitateak, hezetasun mailak eta tenperaturak; baldintza horien arabera, asteetako kontua izan daiteke materiala desegitea edo ehunka urteetakoa.

Konpostagarria. Materialak duen gaitasun bat da, denbora gutxian deskonposatu eta ongarri bihurtzeko; ongarri hori ezagunagoa da konposta izenarekin, eta horregatik esaten zaio prozesuari “konpostatzea”. Material bat konpostagarritzat jotzeko, gutxienez %90 desegin behar du sei hilabeteko epean, eta beti behar izaten du pertsonen ekintzen bidezko laguntza. Hau da, hondakin horiek ongarri bihur daitezen, beharrezkoa da materia organikoarentzako edukiontzi batean botatzea eta konpostatze planta batera eramatea edo etxean egitea konpostatze prozesu hori.

Bioplastikoa. Material mota bat baino gehiago sartzen da termino horren barrenean. Alde batetik, materia organikoarekin egin diren plastikoak, gehienetan landare jatorrikoekin (olioak, fekulak, mikroalgak edo almidoia). Baina, bestetik, bioplastikotzat hartzen dira, halaber, biodegradagarriak direnak, nahiz eta jatorri fosila izan. Oraingoz aukera ona dira petroliotik datozen plastiko ez-biodegradagarrien ordez erabiltzeko.

Bioplastikoen zerrenda aski luzea da, eta tartean daude ohiko plastikoen lehengai organikoekin egindakoak, adibidez poliestilenoarekin, polipropilenoarekin, poliamidarekin… Poliestireno bat petrolioaren eratorriekin edo landare jatorriko olioekin egin daiteke; jatorria desberdina izango dute, nahiz eta kimikoki berdinak izan.

Nora bota zigarrokinak

ONG Ocean Conservancy GKEaren arabera, zigarrokinak dira ozeanoetako hondakinik ohikoenak, eta munduko zabor guztien %13 osatzen dute. Zigarreten iragazki gehienak zelulosa azetatoz eginak daude; termoplastiko bat da, biodegradatzen ez dena, eta substantzia toxikoz betea egoten da. Zigarrokin bakarrak 8-10 litro ur kutsatu ditzake, datu hori eman du Ecoembes-ek, eta gomendio bat ere bai: edukiontzi grisera bota behar lirateke (birziklatu ez daitezkeen eta konposta egiteko balio ez duten hondakinak biltzen dituenera), edo kaleko paperontzietako hautsontzietara. Sekula ez lurrera edo komun zulora.

Bioplastikoen eragozpenak

Bioplastiko terminoa oso erakargarria da, baina eragozpen batzuk ere baditu. Alde batetik, jatorri berriztagarria duten materialekin plastikoak egiteak ere badu eragina ingurumenean, adibidez PLA motako plastikoak. Artoa, esaterako, lehengai gisa erabiltzen da PLA plastikoak egiteko, baina ur eta energia asko behar izaten du, eta lurra ere behar duenez, higatu egiten ditu zoruak. Landare jatorrikoa da, bai, eta hori ontzat jotzekoa da, baina ingurumenean baditu eragin kaltegarri batzuk, eta horiek ere kontuan hartu behar dira material bat bestea baino jasangarriagoa ote den neurtzeko garaian.

Beste alde batetik, bioplastiko bat erabili ondoren hortik sortzen diren hondakinek beste arazo batzuk sortzen dituzte. Kontuan hartu behar da bioplastiko mota asko dagoela eta horrek nahasmena eragiten duela nora bota behar den erabakitzeko garaian: adibidez, bioplastiko konpostagarri bat edukiontzi horira botatzen badugu, trabatu egin dezakegu birziklatze prozesua, edukiontzi marroira botatzekoa izango bailitzateke, ondoren konposta egiteko. Beste bioplastiko batzuk, adibidez BIO-PET delakoa, arazorik gabe birziklatu daitezke edukiontzi horira botata. Eta zer gertatzen da plastiko biodegradagarri batek naturan bukatzen badu eta ez edukiontzian?

Analisi sakona

Objektu bat biodegradagarria izateak ez du esan nahi mendira piknik bat egitera joan eta han uzten badugu berez deskonposatu eta desagertuko dela. Hori gerta dadin, baldintza batzuk bete behar dira, eta baldintza horiek nahita sortu behar dira plastiko biodegradagarri hori egoki eta azkar desagertu dadin. Adibidez, PLA bioplastikoa (azido polilaktikoa) oso ongi desegiten da konposta modu industrialean egiten denean, baina denbora gehiago behar izaten du zoruan behar besteko hezetasunik ez duenean, eta itsasoan, aldiz, ia erabat galtzen du biodegradatzeko gaitasuna. Hau da, PLA bioplastikoa desegin egiten da mikroorganismoen ekintzaren bidez, baina epe motzean izan dadin, baldintza industrialetan egon behar du. Horrela, bada, gauzarik garrantzitsuena konpostatzeko gaitasuna da kasu horretan, zeren baldintza ez-industrialetan (hau da, pertsonek berariaz laguntzen ez badute beren ekintzen bidez), askoz mantsoago desegingo baita.

Hortaz, bioplastikoen hondakinak kudeatzeko garaian sortzen diren arazoak eta ohiko plastikoek eragiten dituztenak oso antzekoak dira sarri askotan. 2017an bi milioi tona bioplastiko ekoitzi zirela kalkulatzen da, eta horietatik %42,9 biodegradagarriak izan ziren, baina hondakina tratatzeko orduan ez dago alde handirik. Norbaitek uste badu bioplastiko biodegradagarriz egindako poltsa bat lasai asko utz dezakeela mendian eta ez duela inolako kalterik eragingo, oso oker dabil. Poltsa hori ez da hain erraz desegingo, bereziki baldintza egokirik ez dagoen lekuetan, eta oso litekeena da zati txikiagoetan apurtzea, eta urak itsasoraino eramatea.

Plastiko bat desagertzen denean, nahiz eta biodegradagarria izan, ez du esan nahi ez duela uzten arrastorik edo eraginik. Plastikoak konpostatzeko prozesuetan eta naturan biodegradatzen direnean, berotegi efektuko gasak sortzen dira, adibidez metanoa eta karbono dioxidoa. Gas horietaz gain, plastikozko produktu batzuek substantzia toxikoak ere eragin ditzakete deskonposatzean, eta eragin kaltegarria eduki dezakete ekosistemetan. Alcala de Henaresko Unibertsitateak eta Madrilgo Unibertsitate Autonomoak egindako ikerketa batek ondorioztatu duenez, plastiko biodegradagarririk ohikoenetako batek, polihidroxibutiratoak (PHB), nanoplastiko batzuk askatzen ditu degradatzerakoan, eta eragin toxikoak sortzen ditu itsasoko organismoetan, adibidez alga eta bakterioetan. Badira plastiko biodegradagarri komertzial batzuk inolako hondakin toxikorik utzi gabe desegiten direnak, baina gutxi dira.

Bestelako aukera batzuk

Zein da irtenbidea orduan, beste material batzuk erabiltzea? Ahal den guztietan, hobe da erabilera bakarreko produktuak edo ontziak baztertzea, eta berrerabiltzeko aukera ematen dutenak hautatzea. Baina zenbaitetan beharrezkoa izaten da ontziak erabiltzea kutsadura gurutzatua saihesteko, adibidez alergenoak dituzten produktuekin (apioarena da adibide bat). Plastikoek ezaugarri jakinak dituzte (arinak dira, gardenak, moldagarriak), eta horrek sustatu egin du horien erabilera, besteak beste ontziak egiteko. Dena den, bestelako material batzuk ere agertu dira: beira, papera, kartoia, oihala… Baina beti ez dira jasangarriagoak. Kasu bakoitza xehe-xehe aztertu beharko litzateke, eta ikusi zer-nolako arriskuak eta onurak dituen, eta testuinguruari ere begiratu behar litzaioke, kontuan hartzeko ingurumena zein egoeratan dagoen leku bakoitzean eta hor nolako eragina utziko duen (arreta berezia jarri behar litzaieke ingurumeneko alderdirik kritikoenei).

Europak dagoeneko onartu du Plastikoen Zuzentaraua esaten zaiona, eta 2021eko urtarrilaren 1etik aurrera galarazia egongo da erabilera bakarreko plastikoak saltzea, adibidez erabili eta botatzeko mahai tresnak eta platerak, belarrietako makilatxok, poltsak eta, nola ez, lastotxoak. Araudi hori indarrean sartzen denerako, ekoizleak prestatzen ari dira eta bestelako aukerak aztertzen. Batzuek, adibidez, zelulosaren aldeko apustua egin dute, baina horrek ere baditu eragozpen batzuk: erabilera bakarrekoa izaten jarraitzen du, eta desegiteko joera izaten dute luzaroan egoten direnean edariarekin harremanetan. Paperak eta kartoiak, berriz, izugarrizko ur pila behar izaten dute, bai ekoizteko eta bai birziklatzeko ere. UNESCOren arabera, A4 erako orri bat ekoizteko, 10 litro ur erabiltzen dira. Material horiek egiteko, gainera, basoak desagerrarazten dira batzuetan, eta hori modu masiboan gertatuko balitz, jasanezina izango litzateke. Hori dela eta, material horiek aukeratzeko garaian, begiratu egin behar da ziurtagiri batzuk ageri ote diren, adibidez Forestry Stewardship Council (FSC) delakoa, zeinak bermatu egiten duen lehengaiak eskuratzen diren basoetan berriz landatzen direla bertako zuhaitzak prozesuaren zati gisa.

Metala da beste aukera bat. Mota batekoak baino gehiagotakoak daude, eta horietako asko erabat bideragarriak dira elikagaiekin erabiltzeko. Baina segurtasun arazo batzuk ere baditu, ahosabaian sartu daiteke eta. Eta, azkenik, silikona dago. Siliziozko polimero malgu bat da, eta edozein plastiko baino askoz gehiagotan erabil daiteke, erraz birziklatzen da eta erraustegian erretzean ez du sortzen konposatu toxikorik, beste plastiko askok bezala (bai, ordea, berotegi efektuko gasak). Gainera, zura ez bezala, silikona erraz garbitzen da biofilmetako bakterio beldurgarriak desagerrarazteko (elkarren gainean pilatzen diren geruzetan hazten diren bakterioak dira), eta horiek eragiten dute arriskurik handienetakoa elikagaien segurtasunari dagokionez.

Baina lastotxoen adibidetik harago, ez dago irtenbide magikorik eta alternatiba perfekturik, eta silikona ere ez da: moztu egin daiteke labanarekin, ez du balio palet handiak biltzeko, ez ditzakegu egin sendotasuna izango duten xafla fin eta gardenak, eta ez da baliagarria poltsak, ur botilak edo lixibarako ontziak egiteko. Laburbilduz, erabaki bat hartzeko orduan, faktore asko hartu behar da kontuan; horien artean, ingurumenean duen eragin globala.

Ingurumenean uzten den arrastoa

Kontzeptu horrek neurtu egiten du produktu batek zenbateko eragina daukan ingurumenean bere bizi ziklo guztian, lehengaia eskuratzen denetik hondakina sortu eta tratatzen den arte. Eragin hori 14 mailatan sailkatzen da: baliabide naturalak agortzen ote dituen; zorua nola erabiltzen den; zenbateko kutsadura sortzen den lehengaia ateratzean, eraldatzean eta garraiatzean; nolako eragina duen kliman; eta baita gizakiari zuzenean eragiten dioten alderdiak ere, adibidez zer-nolako eragina duen nekazaritzako edo abeltzaintzako ekoizpenaren gainean, edo osasunean. Hau da, produktu batek ingurumenean zenbateko arrastoa uzten duen jakiteko, aztertu egin behar da ekosisteman zer-nolako eragina duen ekoizten denetik bizitza erabilgarria bukatzen zaion arte, eta horretarako datuak bildu behar dira urari, zoruari, atmosferari… sortzen zaion kaltearen inguruan. Ingurumenean uzten dugun arrastoa murriztea funtsezkoa da garapen jasangarria lortzeko, eta garapen jasangarriak esan nahi du egungo belaunaldiek beren beharrizan sozialak ase ahal izatea etorkizuneko belaunaldienak arriskuan jarri gabe.

Zein da irtenbidea?

Baditugu bestelako material batzuk, eta horietako bakoitzak ate bat irekitzen du, bere arazo eta eraginekin. Jasangarritasuna ez da kontu erraza, eta ikuspegi askotatik egin behar zaio aurre, eta ikuspegi horietako bakoitzak, gainera, baditu bere berezitasunak. Bistakoa da kamiseta zahar batekin poltsa bat egiten duenak murriztu egingo duela plastikozko poltsen erabilera, eta silikonazko lastotxo edo jakiontzi batzuk erosita utzi egiten zaiola erabili eta botatzekoak diren ehunka lastotxo eta plastikozko ontzi asko erabiltzeari.

Baina erantzuna ez dago lotua hainbeste materialari, eta zerikusi gehiago du gure ohiturek daukaten eraginaren kontzientzia hartzearekin. Eragina murrizteko eta ingurumena zaintzeko, kontsumitzaileak bere aletxoa jar dezake ekologiaren hiru arauak abian jartzen baditu: murriztu, berrerabili eta birziklatu. Ontziak eta objektuak ekoizteko prozesuak eragin bat dauka ingurumenean, eta hor berdin du materiala zein den. Hortaz, lehenik eta behin, ez erabiltzea edo kontsumitzea da egokiena (murriztu). Baina horretarako modurik ez dagoenean, hobe da iturri berriztagarrietatik datozen materialak hautatzea eta ingurumenean arrasto ahalik eta txikiena uzten duten osagaiekin eginak daudenak, eta horretaz gain, horien bizitza erabilgarria luzatzea (ahalik eta gehiena berrerabiliz); eta, azkenik, sortzen duen hondakina egoki kudeatzea. Azken puntu horrek, birziklatzeak, gero eta leku gehiago hartzen du kontsumitzaileen ohituretan: 2018an 1.453.123 tonakoa izan zen Espainiako Estatuan plastikozko ontzien, laten, brik-en, paperezko ontzien eta kartoien birziklatze tasa, eta horri esker, utzi egin zaio atmosferara 1,6 milioi tona CO2 isurtzeari, zifra horiek eman ditu Ecoembes-ek. Hurrengo pausoa, beraz, hondakinak murrizteko eta berrerabiltzeko kontzientzia hartzea da.

Ekologiaren 3 arauak

Ez dago irtenbide perfekturik, baina bai ingurumena zaintzen lagunduko duten ohiturak:

Murriztu 

Lehenbiziko pausoa hondakinik ez sortzea da, ahal baldin bada behintzat. Adibide bat izan daiteke behar duguna bakarrik erostea, gero ez ibiltzeko elikagaiak botatzen eta ontzien hondakinak pilatzen; beste adibide bat da lantokira katilu bat eramatea kafea hartzeko, eta aldiro ez erabiltzea makinak ematen duen plastikozko edalontzitxoa.

Berrerabili 

Murriztu ezin dugunean, berrerabiltzen saiatuko gara. Beti da ona produktu edo ontzi horrek ahalik eta bizitza erabilgarri luzeena izan dezala, eta ez dadila izan erabilera bakarrekoa.

Birziklatu 

Berrerabiltzeko modurik ez denean, birziklatu egin behar da; hau da, hondakin hori lehengai bihurtu beste ekoizpen prozesu baterako. Plastikoen kasuan, %100 birziklagarriak edo konpostagarriak direla egiaztatu behar da, eta edukiontzi horian edo marroian utzi, zer komeni den. Zer eratakoak diren jakiteko, etiketari begiratu behar zaio, eta zer irudi ageri den ikusi: Moebius-en triangelua izango du, hiru gezi berdeekin, birziklatzeko modukoa denean; konposta egiteko balio duenean, OK compost zigilua edukiko du; %100 birziklagarria edo %100 konpostagarria esaldiak ere eduki ditzake, edo hondakinari dagokion edukiontziaren ikonoa.

Zer-nolako produktuak birziklatu daitezke?

Objektu baten materialak birziklatu daitezkeen edo konposta egiteko baliagarriak diren jakiteko, badira logotipo estandarizatu batzuk.

Zertarako erabiltzen da material birziklatua?

• Eraikuntza (hodiak…): %41,8
• Bestelako merkatu batzuk (oinetakoak,…): %22,6
• Ontziak: %14,1
• Hiri altzariak: %9,5
• Zabor poltsak: %5,8
• Loreontziak: %3,7
• Nekazaritza (ureztatzea): %2
• Automobilak: %0,5

Plastikozko material birziklatuen azken helmuga. Iturria: Cicloplast