Rodeados de alcohol
A pesar da esmagadora evidencia científica sobre os efectos nocivos do alcohol en calquera dose, o seu consumo está normalizado en case todo o mundo. Non escoitamos as advertencias dos expertos nin queremos, porque a nosa experiencia co alcohol é tan rutineira, tan cotiá e está tan arraigada na nosa cultura que sempre dispomos dunha coartada perfecta para pedirmos outra caña. Moita xente pode pensar que tampouco é para tanto, pero os datos indican o contrario.
A droga que máis se consome.
O alcohol é a droga con maior prevalencia de consumo en España, un dos problemas de saúde pública máis importantes e que xera máis consecuencias sociais, moito máis que outras drogas como o tabaco, a cocaína ou a heroína, por citar algúns exemplos que si nos escandalizan, pero cuxo impacto –aínda que moi grave– é notablemente menor. Un exemplo: segundo o informe Monografía Alcohol 2021. Consumo y consecuencias, elaborado polo Observatorio Español das Drogas e das Adiccións, é a substancia psicoactiva legal relacionada co maior número de episodios de emerxencia e, en 2019, estivo presente no 40,3 % das emerxencias relacionadas co consumo de drogas. «O alcohol é a droga máis presente, a que máis xente consome e a que máis mata», explica o doutor Joan Ramón Villalbí, delegado do Goberno para o Plan Nacional sobre Drogas. «Cada ano morren en España 14.000 persoas debido ao alcohol e é a substancia que leva máis xente aos centros de tratamento de adiccións; case 30.000 persoas comezan un tratamento de desintoxicación do alcohol cada ano».
«Cando falamos de drogas temos claro que tamén falamos de alcohol», explica a psiquiatra Mercè Balcells, xefa da Unidade de Condutas Aditivas do Hospital Clínic de Barcelona. E no seu libro Beber sin sed, o nutricionista Julio Basulto e o pediatra Carlos Casabona insisten niso: «As bebidas alcohólicas conteñen etanol, unha substancia tóxica, aditiva, canceríxena e teratoxénica (produce malformacións no feto)».
Para medir o nivel de alcohol utilízase a Unidade de Bebida Estándar (UBE). En España, 1 UBE equivale a 10 gramos de alcohol, que é aproximadamente o contido duns 120 ml de viño (un vaso pequeno) ou 250 ml de cervexa. En España, o Ministerio de Sanidade actualizou os niveis de consumo de baixo risco de alcohol: 20 g/día (2 UBE) para os homes e 10 g/día (1 UBE) para as mulleres, a pesar de que se presume que calquera consumo implica un risco. Consumir alcohol por riba destes límites supón unha maior mortalidade en comparación con non beber ou beber a un nivel máis baixo.
A cultura da bebida.
Segundo a Enquisa sobre Alcohol e Drogas na poboación xeral en España, IDADES 2022, o consumo de alcohol está xeneralizado dende os 15 ata os 64 anos: o 93 % dos españois tomou alcohol nalgún momento da súa vida e entre as substancias máis consumidas nos últimos 12 meses, atópanse o alcohol (76,4 %), o tabaco (39,0 %), os hipnosedantes (13,1 %), o cánnabis (10,6 %) e a cocaína (2,4 %).
Unha das razóns que explican a prevalencia do consumo de alcohol é o que se coñece a miúdo como a «cultura da bebida», unha expresión acuñada en 2016 polo doutor Michael Savic, investigador en substancias aditivas da Universidade de Monash en Melbourne (Australia). Ata hai relativamente pouco, os estudos –e as políticas públicas que se baseaban neles– analizaban o consumo de alcohol en termos individuais, menosprezando a importancia do contexto social. Pero se o consumo de alcohol está tan normalizado, é en gran medida porque se atopa en todas partes e porque, ao tratarse dunha droga legal, o acceso a esta substancia é moi sinxelo: segundo o informe do Ministerio de Sanidade. Monografía Alcohol 2021, o 94,9 % dos estudantes de 14 a 18 anos non tivo ningunha dificultade para conseguir bebidas alcohólicas.
Antes de asumir o seu cargo no ministerio, o doutor Villalbí estudou, entre outras cousas, o impacto do alcohol na sociedade. En 2016 participou nun estudo da Axencia de Saúde Pública de Barcelona e da Universidade Pompeu Fabra de Barcelona que analizou a presenza de alcohol no ambiente urbano de Barcelona. «Con este estudo demostramos que a cidade está chea de incentivos para o consumo de alcohol. Unha parte é publicidade, pero tamén hai moitas outras cousas máis sutís, como os parasois das terrazas, os cinceiros, os servilleteiros… todos son vehículos para o márketing. Ao final, a rúa convértese nun estímulo moi poderoso». O estudo concluíu que a capital catalá conta cunha media de 8,18 locais onde se pode mercar alcohol por cada 1.000 habitantes.
Non hai un mito máis estendido sobre os supostos beneficios do alcohol que este. A evidencia dinos que isto non é certo, pero aínda que o fose, o viño tamén aumenta o risco de desenvolver algúns tipos de cancro, así que a elección sería, cando menos, complicada. Afortunadamente, xa non é preciso elixir, porque a Sociedade Europea de Cardioloxía deixou moi claro en 2019 que «non se debe promover o consumo de alcohol para protexer contra as enfermidades cardiovasculares».
O problema engadido deste tipo de mensaxes, fomentados pola industria vitivinícola, ademais de basearse en estudos cun nesgo máis que evidente, é que fomentan o consumo, porque as persoas adoitamos pensar que se unha copa é boa, tres aínda o han ser máis.
Adolescentes máis vulnerables.
Os datos de consumo de alcohol entre adolescentes en España son preocupantes. Segundo datos da Consellería de Sanidade, o 75,1 % dos adolescentes de entre 14 e 18 anos consumiu alcohol nalgún momento da súa vida e un de cada tres fíxoo nos últimos 30 días. O consumo de alcohol adoita comezar en España arredor dos 13-14 anos. «Preocúpanos. A frecuencia, a repetición e a intensidade favorecen a adicción e o que fan os adolescentes é moi importante», analiza Villalbí.
Segundo Mercè Balcells, un dos problemas engadidos é que os adolescentes usan o alcohol para resolveren problemas emocionais. Ademais, o alcohol é un tóxico neuronal, especialmente en cantidades agudas. «O cerebro adolescente é moi plástico e está a facer moitas conexións e a madurar», explica.
A baixa percepción de risco, sumada á facilidade para mercar alcohol a calquera idade en calquera lugar e o baixo prezo dos produtos alcohólicos, así como a situación actual de boa parte dos adolescentes, que viven con grande ansiedade polo seu futuro, só lle engaden gasolina a un lume que leva demasiado tempo a arder. Aínda por riba, nalgúns grupos de idade, as mulleres novas consomen máis alcohol que os homes, «o que a longo prazo vai ser un problema», apunta Balcells. «Estamos a velo noutros países. Nos Estados Unidos, a cirrose debida ao alcohol comeza a ser maior nas mulleres que nos homes. As mulleres metabolizan peor o alcohol debido a unha serie de factores biolóxicos», conta.
Como afecta a nosa saúde.
Pero estes datos non serven de nada se a poboación non sabe cales son exactamente os problemas que xera o alcohol. Durante décadas, os estudos científicos suxerían que o consumo moderado de alcohol era mellor para a saúde da maioría da xente que non beber en absoluto, e que mesmo podía alargar a esperanza de vida porque os datos así o demostraban. Pero cando se analizan estes estudos, os erros metodolóxicos son evidentes. Por exemplo, un estudo publicado en Jama en 2023 que analizaba 40 anos de artigos sobre os efectos do alcohol na saúde explicaba o nesgo que había nos estudos. Como sinalan Basulto e Casabona no seu libro, as persoas abstemias tiñan peor saúde que as que bebían moderadamente, xa que, en xeral, non bebían porque tiñan unha enfermidade previa que lles impedía consumir alcohol e, de feito, en moitas ocasións, foran grandes bebedores ou mesmo alcohólicos. Ademais, as persoas que consomen alcohol moderadamente adoitan selo en todos os sentidos: fan máis exercicio, seguen unha dieta máis saudable ou teñen menos probabilidades de padeceren obesidade.
Agora sabemos, sen ningunha dúbida, que o alcohol é unha substancia perigosa.
Unha investigación de The Lancet de 2018 avaliou o impacto do consumo de alcohol en 195 países sobre 23 enfermidades e sobre o risco de mortalidade. Os datos son concluíntes: o alcohol causou 2,8 millóns de mortes en 2016 e foi a primeira causa de mortalidade e discapacidade en persoas de entre 15 e 49 anos.
Ademais do seu potencial aditivo, o alcohol pode aumentar o risco de moitas outras enfermidades. Os últimos estudos demostran que calquera cantidade de alcohol, por pequena que sexa, aumenta o risco de desenvolver algúns tipos de cancro, como o colorrectal, o de fígado, de esófago, de mama ou o de intestino. Canto maior sexa o consumo, máis aumenta o risco, pero non existe ningunha cantidade sen risco, como se pensaba.
Un informe de 2018 do Fondo Mundial para a Investigación do Cancro (WCRF, polas súas siglas en inglés) déixao ben claro: «Tendo en conta as evidencias relacionadas co cancro, deben evitarse mesmo pequenas cantidades de bebidas alcohólicas. Os datos non suxiren diferenzas significativas segundo o tipo de bebida, polo que esta recomendación vai dirixida a todas, xa sexan cervexas, viños, licores ou outras bebidas alcohólicas».
Ademais, o alcohol tamén pode ser causa e consecuencia de trastornos mentais, explica Mercè Balcells. Comezar a beber para reducir a ansiedade, a inseguridade ou para encaixar no grupo pode provocar adicción, pero tamén pode enmascarar os síntomas dun trastorno: «En moitos casos, é a carioca que leva o rabo na boca», di o psiquiatra.
Outro dos moitos problemas de saúde directamente relacionados co alcohol é o seu consumo durante o embarazo, que pode provocar a Síndrome Alcohólica Fetal. Crese que beber só representa un risco para o feto durante o embarazo cando as nais consomen cantidades elevadas de alcohol ou directamente son alcohólicas, pero iso non é certo. Na I Xornada sobre o Trastorno do Espectro Alcohólico Fetal (TEAF) do País Vasco, promovida pola Asociación Síndrome Alcohólico Fetal de Euskadi (ASAFE) e celebrada este ano, explicouse que non existe un nivel seguro de consumo de alcohol durante o embarazo e que a Síndrome Alcohólica Fetal pode ocorrer cando unha muller embarazada consuma calquera cantidade de alcohol, xa que este atravesa a placenta e chega ao feto. Segundo o Ministerio de Sanidade, estímase que entre o 25 % e o 50 % das mulleres da Unión Europea seguen consumindo alcohol durante o embarazo.
Don Draper, o protagonista creativo publicitario da serie Mad Men e os seus compañeiros, toman grandes cantidades de alcohol a todas horas por calquera motivo. Como en moitas outras series e películas, o consumo de whisky e outros licores son un símbolo de status. Un estudo publicado na revista Alcohol, tabaco, comida basura y deporte sobre as series e películas de Netflix, analizou a representación do consumo de alcohol nas series e comprobou que o 32,7 % dos intervalos analizados mostraban contido relacionado co alcohol. En Hollywood, o alcohol é un remedio contra todos os males e unha ferramenta para celebralo todo, pero aínda que os protagonistas das series poidan chegar a tomar cantidades inxentes de alcohol nun só día, case nunca se adoitan representar os efectos nocivos dunha inxestión tan elevada; noutras palabras, non lles pasa nada, o que contribúe a diminuír a percepción de risco que temos sobre o alcohol. Outro estudo publicado na revista Alcoholism: Clinical and Experimental Research descubriu que a exposición a escenas que implican alcohol nas películas aumenta o risco de consumo excesivo entre os adolescentes.
Consumo responsable?
Como lemos, en ningún caso existe un consumo sen riscos e, polo tanto, o consumo moderado, á luz do que nos din a maioría dos expertos –oncólogos, psiquiatras en adiccións e médicos en xeral, entre outros– conceptos como «consumo moderado» ou «consumo responsable» non significan nada. «É un slogan da industria e unha expresión deliberadamente ambigua. Ninguén sabe o que significa. A moitos dos profesionais que traballan con adiccións non lles gusta nada. Non ten ningún efecto positivo nin preventivo e o que seguramente busca é evitar que se poñan outras advertencias máis baseadas na evidencia», advirte Villalbí.
Mercè Balcells tamén é contundente: «Pasarlle a responsabilidade ás persoas? Todos temos unha responsabilidade que podemos asumir cando dispoñemos dunha boa información, pero se o concepto de consumo responsable non vai asociado con algunha información clara sobre a súa toxicidade, non serve de moito. A responsabilidade é de toda a sociedade». Neste sentido, os intentos de mellorar a información sobre a toxicidade do alcohol nas etiquetas, na liña das mensaxes que aparecen nos paquetes de tabaco, caeron sempre en saco roto. «O Parlamento Europeo rexeitou poñer información sobre a toxicidade do alcohol nas botellas», comenta Balcells. «Non hai transparencia e hai moito medo a darlle información ás persoas», conclúe.
En España, 9 de cada 10 persoas consumiron alcohol nalgún momento da súa vida, polo que o estraño é non beber. Os abstemios son, a miúdo, estigmatizados nunha sociedade onde o consumo de alcohol está moi arraigado. Existe unha presión social para participar en eventos nos que o alcohol é o centro, o que pode facer que aqueles que opten por non beber se sintan excluídos ou xulgados. O podcast Un tema al día, do xornalista Juanlu Sánchez dedicoulle un capítulo ao tema chamado Renunciar al alcohol también da dolor de cabeza. Pepe, Carola e Cande, os protagonistas do capítulo, explican como deixar de beber os converteu en bechos raros. «Séguenme a poñer entre a espada e a parede. ‘Veña, non pasa nada! A xente que non bebe alcohol non che é de fiar’. A min dácheme un pouco igual, pero se aínda es nova ou tes un pouco máis de inseguridade social, vaiche resultar difícil afrontar ese tipo de comentarios», di Carola. Segundo o informe ESTUDES, o 6,5 % dos mozos e das mozas beben por encaixaren nun grupo.