Etiquetaxe ambiental. Como saber se o que comemos é sostible
O sector agroalimentario é un dos grandes contribuíntes ao cambio climático. Segundo a Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura (FAO), en 2021o 31% das emisións de gases de efecto invernadoiro (GEI) proviñeron deste ámbito, no proceso que vai desde o campo á mesa. Aínda que o panorama non é prometedor, sopran ventos de cambio. De media, as emisións mundiais anuais por persoa relacionadas cos alimentos diminuíron preto dun terzo ata situarse en dúas toneladas de CO2 no último ano.
Isto pode ser en parte grazas a que os consumidores valoran cada vez máis a sustentabilidade dos produtos nas súas decisións de compra. De acordo co estudo ShopperView, Sustentabilidade, que é e como afecta aos hábitos de compra, realizado pola Asociación Española de Codificación Comercial (AECOC), o 39% dos fogares deixaron de adquirir produtos de marcas que consideran non sostibles. Así mesmo, o 41% compra máis produtos de proximidade/quilómetro 0, o 29% escolle os ecolóxicos e o 22% decántase por aqueles que son de orixe vexetal (plant based).
Demasiadas etiquetaxes.
Os fabricantes non son alleos a esta tendencia. Conscientes de que a sustentabilidade é un excelente argumento de venda, optan por destacar este aspecto a través de selos e etiquetas ambientais. Hai un auténtico boom destas mensaxes, algunhas baseadas en criterios rigorosos, certificados por terceiros independentes, e outros moito máis cuestionables, que poden ser froito dun simple reclamo de mercadotecnia. Segundo a Comisión Europea, hai máis de 200 etiquetas medioambientais activas na Unión Europea e máis de 450 en todo o mundo (datos 2020).
Ao final tanta variedade termina enredando o comprador. “A maioría dos consumidores, a pesar de estar sensibilizados con este tema, están bastante confundidos debido á diversidade de información ambiental que actualmente existe nalgúns produtos”, expón Saioa Ramos, investigadora da área de Procesos Eficientes e Sostibles da Unidade de Investigación Alimentaria do centro científico e tecnolóxico AZTI.
Segundo o Eurobarómetro, o 59% dos compradores pensa que as etiquetas dos produtos non achegan suficiente información, mentres que o 48% opina que non son claras. Ademais, aproximadamente a metade dos consumidores europeos considera que non é fácil diferenciar entre produtos respectuosos co medio ambiente e outros que non o son; só ao redor da metade confía nas afirmacións dos produtores sobre o rendemento medioambiental.
O lavado de imaxe verde
O chamado greenwashing é unha práctica de mercadotecnia verde destinada a crear unha imaxe ilusoria de responsabilidade ambiental. É unha técnica moi utilizada polas empresas desexosas de mostrar os seus teóricos atributos de mellora da sustentabilidade dos seus produtos ou organizacións. O obxectivo: incrementar as súas vendas entre os consumidores máis concienciados.
Unha investigación da Comisión Europea alertou sobre esta práctica. Despois de analizar 344 declaracións empresariais de sustentabilidade de diferentes empresas de todos os ámbitos, concluíron que en máis da metade dos casos non se proporcionaba información suficiente para que os consumidores puidesen valorar se as súas afirmacións sobre sustentabilidade eran exactas. No 37% dos casos, as afirmacións incluían termos vagos e xerais –como “consciente”, “ecolóxico” ou “sostible”– e no 59% non se achegaban probas de fácil verificación para apoiar as súas afirmacións. Tal e como explica Ioannis Virvilis, portavoz da Comisión Europea en España, “falamos de declaracións de carácter medioambiental demasiado xenéricas ou vagas, que suxiren un excelente comportamento medioambiental dun produto sen que isto sexa así ou sen que iso se poida verificar”. E engade que “estas prácticas desleais serán prohibidas”.
Unha nova regulación europea
Para atallar o greenwashing, ese lavado de cara medioambiental de moitas empresas, o Pacto Verde Europeo –a folla de ruta coa que a UE percorre o camiño cara á transición ecolóxica desde 2019– establece que aquelas empresas que fan “declaracións verdes” deben xustificalas cunha metodoloxía estándar para avaliar o seu impacto no medio ambiente. A Proposta de Directiva Europea ao apoderamento dos consumidores para a transición ecolóxica de xullo de 2022 prohibe facer afirmacións ambientais vagas e xenéricas, como “respectuoso co medio ambiente”, “eco” ou “verde”, cando non se pode demostrar o excelente desempeño ambiental do produto ou comerciante. Tamén prohibe as etiquetas de sustentabilidade voluntarias que non estean verificadas por un terceiro nin sexan establecidas polas autoridades.
No sector alimentario, a estratexia Da granxa á mesa, tamén incluída no Pacto Verde Europeo, indica que “a Comisión estudará formas de harmonizar as declaracións ecolóxicas voluntarias e de crear un marco de etiquetaxe sostible que abarque, en sinerxía con outras iniciativas pertinentes, os aspectos nutricionais, climáticos, medioambientais e sociais dos produtos alimenticios”.
A estratexia, polo tanto, enfróntase a un dobre reto: non só se debe determinar o impacto ambiental dos produtos alimentarios para que os axentes da cadea de valor agroalimentaria o reduzan, tamén se ten que comunicar de forma clara, sinxela e estandarizada para facilitar aos consumidores a toma de decisións en función de criterios sostibles.
A pegada ambiental do produto.
A Comisión Europea (CE) puxo en marcha en 2020 a consulta pública para a fundamentación das alegacións medioambientais co obxectivo de determinar que metodoloxía debería seguirse para lograr que fosen fiables, comparables e verificables en toda a UE. Esta consulta puxo de manifesto como para os consumidores a Pegada Ambiental do Produto (PAP ou PEF, Product Environmental Footprint, polas súas siglas en inglés) é unha ferramenta eficaz para orientar as eleccións cara a alternativas máis respectuosas co medio ambiente.
Esta metodoloxía calcula o impacto ambiental dun produto cunha análise do seu ciclo de vida (ACV), desde a extracción das materias primas, a través da produción e o uso, ata a xestión dos residuos. Para iso mide 16 categorías de impacto, por exemplo, o cambio climático, a escaseza de auga ou o uso de recursos fósiles. Esta metodoloxía está harmonizada, polo que permite a comparación de produtos dunha mesma categoría en toda a UE, aínda que hai poucas para as que se definiron xa criterios de cálculo.
Ten outros inconvenientes, especialmente para o sector agroalimentario, cuxos diferentes sistemas de produción son difíciles de estandarizar. A Pegada Ambiental do Produto prioriza a eficiencia en toda a cadea de produción, pero non evidencia ningunha das interaccións coa contorna ou impactos positivos que poidan ter as producións primarias extensivas ou orgánicas por falta de consenso no método. Tamén son recoñecidas as súas limitacións na medición de aspectos como a toxicidade humana polo uso de praguicidas ou do impacto en biodiversidade.
“É previsible que, aínda que a etiquetaxe que fixe a Comisión Europea estea baseado na pegada ambiental, teñan que incorporarse criterios adicionais para unha correcta avaliación do impacto dos alimentos e a súa aliñación coa súa propia estratexia Da granxa á mesa, que recolle liñas de acción como reducir o uso de praguicidas, potenciar o consumo de produtos ecolóxicos e minimizar o uso de antibióticos”, augura Cristina Rodríguez, responsable de Sustentabilidade de EROSKI.
Moitas das aplicacións nutricionais que escanean produtos procesados para obter unha valoración nutricional (expresada en forma de etiqueta) inclúen estimacións medioambientais. Yuka e Open Food Facts son dúas destas apps. O obxectivo de Yuka, segundo pregoan desde a web, é “axudarlles aos consumidores a tomar mellores decisións para a súa saúde e actuar como catalizador para que a industria ofreza mellores produtos”. De feito, é un dos impulsores da etiquetaxe Eco-Score. Open Food Facts, pola súa banda, é unha base de datos libre na que as opinións dos consumidores son moi tidas en conta.
Open Food Facts é unha plataforma colaborativa, polo que calquera pode acceder ao sistema e introducir o dato, sen ter realmente a información necesaria para o seu cálculo, polo que o Eco-Score que se presenta na aplicación pode estar lonxe do resultado real. Nesas ocasións especifícase ao final da páxina que os datos sobre eses aspectos non están dispoñibles, pero iso non frea que se mostre a valoración global da etiquetaxe ambiental xunto ao produto.
En Yuka, pola súa banda, un 40% da puntuación responde a criterios que non son nutricionais e desa cifra “un 10% adxudícase se o produto cumpre coa normativa ECO, referente ao cumprimento dunha lexislación en relación co seu sistema de produción”, explica a tecnóloga dos alimentos Beatriz Robles. Pero “isto non equivale a que sexan necesariamente máis sostibles”, resume a tecnóloga. Por exemplo, é máis sostible un produto cunha etiqueta eco que vén desde Sudáfrica ou outro que chega desde unha granxa a 50 quilómetros do punto de venda? O cálculo do impacto ambiental dun alimento require de información máis aló da que actualmente se indica na etiqueta.
Francia á cabeza
O país europeo que máis próximo está á implementación oficial dun sistema de etiquetaxe medioambiental é Francia. O 20 de xullo de 2021 aprobouse a Lei do Clima e a Resiliencia, un texto que estableceu a necesidade de incorporar un sistema de etiquetaxe baseada na pegada ambiental para produtos alimenticios e téxtiles. A lei establece un máximo de cinco anos para avaliar diferentes metodoloxías orientadas ao cálculo de impactos ambientais. En 2020 Francia abriu a convocatoria para presentar propostas de etiquetaxes e a resposta foi masiva: recibiu 18 candidaturas. Delas, dous destacaron, Eco-Score e Planet-Score, e están xa mesmo en fase experimental nalgunhas cadeas de supermercados, polo que se prevé que a etiqueta ambiental alimentaria sexa real a curto prazo.
Ademais das etiquetaxes baseadas en pegada ambiental francesas, hai tamén outras que destacan en distintos países. Por exemplo, en España, o centro tecnolóxico AZTI, xunto coa Universidade de Lovaina (Bélxica) desenvolveu Enviroscore.
Eco-score, planet-score e enviroscore.
Estas tres etiquetaxes analizan o impacto dos alimentos ao longo do seu ciclo de vida e utilizan as 16 categorías da pegada ambiental europea, que agrupan nunha valoración global. Tamén comparten unha estética similar ao utilizar unha gama de letras e cores, sendo o “A” (verde) o menor impacto negativo sobre o medio ambiente, e o ‘E’ (vermello-laranxa), o maior. Todos permiten, en teoría, comparar produtos dentro dunha mesma categoría e entre outras. É dicir, comparar o impacto dunha mazá ecolóxica con outra que non o sexa, pero tamén cunhas galletas. As perspectivas de enfoque son, con todo, distintas.
Enviroscore é a etiquetaxe máis fiel á pegada ambiental de produto da Comisión Europea e, polo tanto, arrastra as súas mesmas limitacións. Ademais, require para o cálculo da análise do ciclo de vida (ACV) dunha gran cantidade de datos primarios, é dicir, específicos do produtor dese alimento. Información sobre consumos de enerxía, auga, xeración de residuos… da fábrica ou granxas concretas que fornecen ese produto son imprescindibles para a súa medición. Isto fai que o resultado sexa máis fiel ao impacto real dese produto, pero á vez fai máis complexo o cálculo da etiquetaxe a distribuidores e provedores.
No caso dos métodos franceses, ambos parten da análise de ciclo de vida da base de datos Agribalyse, coordinada pola Axencia de Transición Ecolóxica do goberno francés (ADEME) e polo Instituto Nacional de Investigación de Agricultura, Alimentación e Medio Ambiente de Francia (INRAE), que conta con máis de 2.800 alimentos xenéricos modelizados. Por iso, non se requiren tantos datos dos provedores e simplifícase moito o cálculo. No entanto, si que se necesita algunha información específica do produto analizado, xa que inclúen un sistema de bonus-malus para poder diferenciar entre produtos ou abordar algunhas das limitacións da pegada ambiental. É dicir, dan puntos positivos por características que en teoría melloran a sustentabilidade do alimento, e negativos polas que a empeoran. Así, ambos consideran cuestións como a orixe do produto –aínda que non diferencian entre un produto de km 0 e outro de orixe nacional–, os materiais do envase ou se teñen selo ecolóxico.
“Os sistemas bonus-malus son útiles para afrontar as limitacións da pegada ambiental dun produto, pero tamén debe terse en conta que a súa definición depende a miúdo de criterios políticos, máis que de decisións científicas e, por tanto, úsanse para potenciar sistemas de produción e unha visión da sustentabilidade específicos”, aclara Cristina Rodríguez.
Planet-Score é o que máis criterios adicionais á análise do ciclo de vica (ACV) considera e chega a cuantificar ata 25 indicadores de impacto. Tamén diferenza claramente os sistemas de produción intensivos e extensivos e outras cuestións relacionadas coas prioridades da estratexia Da granxa á mesa, como o risco de deforestación na fabricación de pensos ou o impacto de praguicidas na saúde humana. Ademais, presenta ao consumidor tres puntuacións desagregadas da valoración global (uso de praguicidas, impacto na biodiversidade e no cambio climático), tamén en formato de cores e letras. Así como un ránking do sistema de cría para produtos de orixe animal. Isto facilita a diferenciación de produtos nunha mesma categoría, que non sempre ocorre en Eco-Score e Enviroscore, pero tamén fai que sexa máis difícil de entender por parte do consumidor.
A etiquetaxe ambiental é un distintivo voluntario que identifican produtos ou servizos que cumpren unha serie de criterios de sustentabilidade ambiental. Tamén serven para diferenciar un determinado produto doutros da súa mesma categoría. As normas internacionais ISO 14021, 14024 e 14025 establecen tres tipos de etiquetaxe ambiental:
- Etiquetas ambientais tipo 1. Son certificacións ambientais outorgadas por unha terceira parte que exerce como entidade certificadora e abarcan todo o ciclo de vida do produto ou servizo. A Etiqueta Ecolóxica Europea (EU Ecolabel) é o sistema de etiquetaxe ecolóxica voluntario creado pola Unión Europea en 1992. Identifica os produtos ecolóxicos non alimentarios, que foron supervisados por organismos independentes aos fabricantes. Hai etiquetas semi-tipo 1, que certifican de forma independente requisitos ambientais para unha parte do ciclo de vida, como MSC para o peixe sostible ou FSC® para os produtos forestais.
- Etiquetas ambientais tipo 2. Son autodeclaracións proporcionadas polo propio fabricante, sen certificadores independentes. Non abarcan todo o ciclo de vida do produto, só se centran nunha ou varias etapas deste. Adoitan facer referencia a aspectos como a reciclabilidade do produto ou envase ou as emisións de CO2 durante a fabricación. Son as que poden xerar máis problemas de greenwashing.
- Etiquetas ambientais tipo 3. Son declaracións ambientais que consisten nun inventario dos impactos causados por un produto en base a unha análise de ciclo de vida (ACV). Non implican o cumprimento duns requisitos mínimos (o que si fan as etiquetas tipo 1 e 2), pero si que precisan a verificación dun certificador independente e autorizado. É un informe técnico obxectivo cun resumo do impacto ambiental do produto para unha lista de diferentes indicadores. Estas etiquetas son as máis próximas á medición da pegada ambiental.
Cal se imporá
Polo momento Europa non elixiu o cabalo gañador. Os expertos falan de que a etiqueta que chegará nos próximos anos combinará aspectos das tres e engadirá algún matiz ou valoración. Ademais, faltaría tamén integrar na etiquetaxe cuestións como o impacto social ou o benestar animal para proporcionar unha visión completa da sustentabilidade do produto.
“Os métodos dispoñibles teñen os seus pros e contras, polo que é probable que aínda vexamos evolución en todos eles ata chegar á etiquetaxe que se impoña. Con todo, os consumidores pídennos xa información ambiental máis completa dos produtos que compran e afastada das prácticas de greenwashing que se están dando nalgunhas empresas. Polo tanto, seguir avanzando na transparencia ambiental con etiquetaxes independentes e claras, aínda que en progreso de mellora, é recomendable se queremos que a produción e consumo de alimentos sexa cada vez máis sostible”, argumenta Cristina Rodríguez, responsable de Sustentabilidade de EROSKI.
Ante a proliferación das numerosas etiquetaxes que crean confusión a consumidores e á industria, Foundation Earth, organización non gobernamental involucrada no proxecto de etiquetaxe ambiental, enviou en xuño unha carta asinada por unha coalición política e científica á Comisión Europea e ao Goberno do Reino Unido pedindo a “todas as partes interesadas que se comprometan de forma aberta, inclusiva e en colaboración para atopar a solución óptima e harmonizada para a etiquetaxe medioambiental dos alimentos”. No escrito afírmase que un sistema óptimo debería “estar dirixido por unha organización independente, estar harmonizado en todo o continente europeo, basearse na pegada ambiental dos produtos da Unión Europea e nos fundamentos da avaliación do ciclo de vida, utilizar a maior cantidade posible de datos primarios e permitir a comparación de produtos a partir de datos cribles e sólidos sobre o produto”.
A Comunidade Europea planea que a identificación que comunique o impacto ambiental nos produtos que consumimos estea operativa en 2024. “Se a Comisión Europea non saca a etiqueta para esa data, o propio mercado decidirá. Agora é o momento: os consumidores e as consumidoras están a pedilo, as distribuidoras están a involucrarse e as empresas están a apostar pola sustentabilidade”, augura Saioa Ramos, técnica do centro tecnolóxico AZTI.
