A pandemia pasa factura psicolóxica

A pandemia pasa factura psicolóxica

Nestes días nos que tanto se fala da pegada económica deixada pola crise do coronavirus, tamén é importante ocuparse da pegada psicolóxica que puido deixar en nós e que podería afectarnos durante as próximas semanas, pode que tamén meses. Se nos inicios do confinamento, segundo unha enquisa realizada polo EAE Business School, as emocións dos españois eran bastante positivas –só un 5 % dicía ter moito temor, un 17,5 % sentirse realmente triste e un 73 % atoparse seguro–, agora é o momento de comprobar de que xeito o tempo transcorrido favoreceu sentimentos de medo, tristeza ou inseguridade.

Neste sentido, unha revisión recente, publicada na revista Th e Lancet o 26 de febreiro deste ano, analizou o impacto psicolóxico que tivo a corentena en distintas crises sanitarias, como a do SARS, a gripe A (H1N1) ou o ébola. E das súas conclusións podemos extraer que o illamento provoca na cidadanía sentimentos de confusión e ira, así como síntomas de estrés postraumático que son tanto máis severos e persistentes canto maior foi a duración do confi namento.

“Esta revisión –explican os autores– suxire que a corentena a miúdo asóciase cun efecto psicolóxico negativo, algo que non é sorprendente durante o período de illamento. Con todo, existe a evidencia de que este efecto aínda se pode detectar meses ou anos máis tarde”. Como podemos prepararnos para superar emocionalmente a pegada que puido deixar en nós a experiencia vivida ao longo das últimas semanas? Para axudarnos a lidiar cos sentimentos e as emocións negativas que poden difi cultar a nosa readaptación á vida cotiá falamos coa doutora en Psicoloxía e experta en psicoloxía educativa Silvia Álava e a neuropsicóloga e profesora da facultade de Ciencias Sociais da Universidade Europea de Madrid Elisabet Marina Sanz, que nos recomendan, antes de entrarmos en ver como reaxustamos as relacións familiares, sociais e laborais, empezar por mirar cara a dentro, cara a nós mesmos, identifi cando aquilo que nos sucede.

Mirar dentro: como estou?

Atender aos sinais. O alivio por ver que a situación mellora pode ir acompañado dun baixón emocional. En plena situación traumática aguantamos, tiramos… pero, cando empezamos a ver a saída, é frecuente que nos permitamos caer. “É entón cando debemos atender a síntomas como estrés, ansiedade, baixo estado de ánimo; poden ser un indicador de estrés postraumático”, explica Silvia Álava.

• Que podemos facer. Reaccionar coma se nada pasase pode facer que os problemas aparezan máis adiante, por iso, agora convén intentar facer un exercicio de introspección, mirar cara a dentro de nós e tratar de identifi car as nosas emocións para, a partir de aí, poder aceptalas. É útil verbalizar os pensamentos, é dicir, poñelos en palabras: podemos facelo por escrito, se nos sentimos máis cómodos, ou compartíndoos con outros.

Conseguir o descanso. Tras meses alerta e de cambiar as rutinas horarias, non é fácil baixar a garda. Un dos signos do estrés postraumático é a dificultade para conciliar o sono. Pero é un círculo vicioso: se temos ansiedade non durmimos ben, e se non durmimos ben auméntanos a ansiedade (unha das funcións do descanso é reducir esta ansiedade). Segundo un estudo do Observatorio Global do Sono, “o insomnio aféctalle en España a entre o 20 e o 30 % da poboación. E unha das principais razóns para non durmir ben son as preocupacións que nos xorden durante a noite e a excesiva actividade mental: o ‘pensar demasiado’. Isto impide que o organismo abandone o estado de alerta e fai difícil conciliar o sono”.

• Que podemos facer. Aínda que nos custe, debemos intentar non alterar o ritmo sono-vixilia. Para iso, procuraremos deitarnos e levantarnos á hora habitual. Para lograr liberar a mente de pensamentos obsesivos, poden servirnos exercicios de relaxación, pero unha técnica útil cando nos angustian as preocupacións é a de citar e repasar os nosos problemas. Trátase de apuntar nun papel todo aquilo que nos preocupa e que non podemos resolver neste momento, entendendo que é o que depende de min. É moi importante delimitalo, para poñer enerxía exclusivamente naquilo que si podemos resolver.

Manexar o dó

Se o falecemento dunha persoa querida é sempre difícil, máis o é aínda non poderse despedir dela para previr o contaxio. Poden xurdir sentimentos de culpa por non dicirlle o que sentiamos, o que lle queriamos, así como sentimentos de impotencia e de frustración.

• Que podemos facer. Unha vez que a situación pasou, suxire Silvia Álava, pode ser o momento de celebrar un acto ou unha cerimonia para recordar a esa persoa que xa non está, e pedirlles aos nosos familiares e amigos que nos acompañen. Aínda que aprazada no tempo, é unha ocasión para superar entre todos o dó.

Outras perdas. Aínda cando non perdamos a un ser querido, hai outros dós que imos ter que atravesar. Todos perdemos algo nesta crise: pode ser o emprego, pero tamén a renuncia a algún proxecto –vital ou profesional–, a frustración de ter que empezar de cero ou o baleiro que deixou en nós estar semanas sen poder estar con persoas ás que queremos e necesitamos.

• Que podemos facer. Ante este tipo de situacións traumáticas, é completamente normal sentirnos tristes, frustrados e con rabia. Cada un de nós necesitará un tempo de adaptación para integrar o trauma na súa vida e poder construír a partir del. A seguinte fase é aproveitar a enerxía e ver de que xeito poderemos, cando a situación estea ben, reconverternos. Hai que asumir e aceptar a nova situación e dedicar enerxía a novos proxectos.

Combater a desconfianza. A palabra resentimento refírese a “volver sentir”. Por iso, se nos deixamos levar por este resentimento revivimos o rancor: aos políticos, ás autoridades, ao bicho invasor, ás noticias tóxicas, á mala xestión e á realidade. Todo isto lévanos á desconfi anza. Movernos no receo e na sospeita acrecenta a incerteza e non nos permite avanzar. Mentres quedemos aí, non recuperaremos a confi anza.

• Que podemos facer. Unha cousa é estar atento e ter unha postura crítica e outra, moverse na suspicacia e a aprensión. É posible que nos sintamos enganados, pero tamén convén identifi car aquilo que se fi xo ben, e de corazón. “Traballar desde o perdón é liberador –explica Silvia Álava–. Non ten que ver coa fe, senón con non ir buscando as malas intencións dos demais. Un bo exercicio é cambiar o rancor polo agradecemento”. Trátase de transformar esa procura dos culpables nunha procura de toda a xente á que temos algo que agradecerlle. Desde agricultores a repositores, de sanitarios a transportistas, de persoal de limpeza a voluntarios.

Facerlle fronte ao medo

“O medo é unha emoción funcional, que nos axuda a enfrontarnos a situacións nas que estamos en perigo, explica Elisabet Marina. Ese medo foinos útil –a nenos e a maiores– para entender que tiñamos un inimigo (o virus) e protexernos del, así como para identificar aos heroes que nos axudaron. Con todo, durante as últimas semanas vímonos máis vulnerables. Caemos na conta de que podemos estar en risco, e esa percepción tamén a viviron os nosos fi llos. O estudo de 2013 Trastorno de estrés postraumático en pais e nenos despois de desastres relacionados coa saúde, da Universidade de Cambridge, revela que os nenos que sufriron unha corentena tiveron catro veces máis estrés postraumático que os que non a viviron.

Outro estudo, este sobre o impacto psicolóxico da experiencia de corentena da SARS, conclúe que o 54 % das persoas que foran postas en corentena evitaba a xente que tusía ou esbirraba, o 26 % eludía os lugares pechados e o 21 % evitaba todo espazo público nas semanas posteriores ao período de corentena. Por outra banda, hai que ter especial coidado coas persoas maiores, que probablemente sentirían con maior intensidade o medo a morrer pola infección; ese medo fíxolles enfrontarse á súa vulnerabilidade, especialmente polas mensaxes tan repetidas de que son o colectivo de risco.

• Que podemos facer. Superada a crise, o noso cerebro vai buscar estratexias para facer que ese medo sexa adaptativo, transitorio. Buscará argumentos e explicacións para tranquilizarse. Iremos en busca do racional. Nos nenos será máis sinxelo, teñen unha maior capacidade de adaptación, pero a nosa actitude será decisiva para lograr que superen os seus medos: debemos transmitirlles calma e ofrecerlles seguridade (procuremos non falar dos nosos medos e angustias na súa presenza, aínda que pareza que non se están decatando, teñen unha gran capacidade para percibir as emocións). Tamén é importante axudarlles a que expresen como se senten, escoitalos e non quitarlle importancia ás súas emocións. Nos maiores, o mellor camiño será o do afecto e o de ofrecerlles novas ilusións (unha escapada en familia, unha celebración) e formas de sentirse aínda útiles e activos (axudar con algunha receita, algo de bricolaxe ou de costura, unha consulta sobre o traballo…).

Pedir axuda profesional? Como o medo, a tristeza ou a ira son emocións funcionais que puideron xurdir nunha crise como a da COVID-19. A tristeza fainos refl exivos e axúdanos a valorar a vida; a ira ou o enfado tamén aparecen porque en moitas ocasións necesitamos o desafogo de non entender. Como indica Elisabet Mariña, todas as emocións teñen unha función e nos predispoñen á supervivencia. O problema xorde cando son de tal intensidade que nos paralizan e nos en calquera función do día a día.

• Que podemos facer. Unha apatía xeneralizada pode ser síntoma de que necesitamos axuda profesional. Cando a introspección non sexa refl exiva, senón de peche, cando só queiramos estar connosco mesmos e desde sentimentos disruptivos (soidade, abandono, frustración…), cando entramos nun vórtice de emocións negativas nas que non temos ferramentas para atopar un alento, un consolo. O médico de cabeceira pode orientarnos neste camiño, pero, se nos sentimos incapaces de buscar un profesional, podemos confi arnos ás nosas persoas máis achegadas para que nos axuden a atopar recursos cos que poder mellorar a nosa situación emocional.

As persoas con trastornos. Entre as máis vulnerables atopamos os pacientes con depresión. Á súa visión negativa da vida súmase o conxunto de acontecementos desagradables e de alarma que se desenvolveron.

• Que podemos facer. Se temos algunha persoa na nosa contorna nestas circunstancias, é moi importante que se poida sentir arroupada. É primordial que sigan intentando manter horarios de comida e de descanso, pois os cambios nos ritmos cronobiolóxicos son negativos para as enfermidades mentais. Tamén convén que teñan unha rutina fi xa, un horario no que se inclúan tarefas laborais ou domésticas, así como actividades de lecer e de contacto cos seres queridos.

O círculo máis próximo: os meus

A miña parella. Un funcionario das oficinas de rexistro da cidade chinesa de Xi’an explicáballe ao diario local Global Estafes que, a medida que transcorrían os días da corentena, aumentaba de forma considerable o número de solicitudes de divorcio. A explicación podería estar nas dificultades que pode entrañar unha convivencia tan estreita durante o confinamento. En España, segundo datos do INE, setembro é o mes no que se rexistran e remiten aos xulgados de familia o maior número de separacións e divorcios, supostamente debido a que durante as vacacións as parellas se ven obrigadas a pasar máis tempo xuntas e afl oran os confl itos latentes.

• Que podemos facer. Un confinamento como o que vivimos pon a proba á parella. Podemos saír reforzados, pero tamén debilitados. No segundo caso, o camiño que propoñen as expertas é o da asertividade. “Non debemos buscar culpables nin centrarnos naquilo que nos molestou, senón poñer o foco naquelas actitudes da nosa parella que nos gustaron. Á hora de expresar as nosas emocións, convén que lancemos as mensaxes desde o “eu sentinme”, en vez do “ti fi xéchesme”. Convén tamén poñer distancia: mentres estivemos en corentena é fácil que magnifi cásemos os problemas; unha vez terminado o confi namento poderemos darlle a importancia real a aqueles desencontros e, entón, compartilo en parella desde a tranquilidade e o acougo.

A miña familia próxima. Aquí si podemos ver a crise do coronavirus como unha oportunidade para redobrar afectos, valoralos, gozalos e tamén alixeirar tensións ou vellas feridas, se as houbese.

• Que podemos facer. Basicamente, gozar. E aprender do vivido para estreitar a relación. Máis chamadas, máis contacto. Trátase de non esquecer o que pasamos, o que sentimos, para darlle sentido e incorporalo á nosa vida. A comida dos domingos, o tacto, o abrazo, a pel: pequenos detalles cuxo potencial recuperamos e que convén non volver perder. Practiquémolos.

Na sociedade: de volta á rutina? 

Gastar, comprar, consumir. Cigarras ou formigas? Durante o illamento estivemos provistos dos produtos básicos: alimentación, hixiene, limpeza…, pero afastados de todo o que non fose necesario. Unha situación paradoxal, xa que, en situacións de estrés emocional, as compras poden supoñer unha vía de escape que non foi posible durante esta crise. Iso pode provocar en nós un certo afán de desquite, un comprar para esquecer, porque, explica Elisabet Sanz, “imos querer activar centros do pracer, do goce. É fácil pensar que necesitamos unha recompensa tras tanto tempo de esforzo”. Segundo ela, isto verase especialmente en quen non saíron damnificados desde o punto de vista económico; van consumir, en ocasións de xeito talvez excesivo. É un consumo moi emocional. Ao tempo, tamén é posible que, ante a incerteza do futuro económico, sintamos medo de gastar e nos obsesionemos co aforro. Por exemplo, non compraremos un coche: segundo a consultora MSI, as vendas de vehículos en España descenderán case un 30 % en 2020. 

• Que podemos facer. Se saímos penalizados economicamente –desde un ERTE ao peche da empresa ou á redución de clientes–, deberemos manter unha actitude adaptativa. Trátase de entender que este período vai ser temporal e vainos a permitir desenvolver competencias que necesitamos, como a flexibilidade ou a adaptación ao cambio. Pode ser o momento de facer unha reflexión sobre o consumo responsable e cuestionarnos que, igual que vivimos con moi poucas cousas durante o illamento, podemos seguir así algún tempo máis. Esta crise pode servirnos para discernir o superfluo do necesario.

Relacionarme cos demais. Ao comezo da corentena era frecuente que nos dixésemos o moito que nos iamos bicar e abrazar cando finalizase o illamento. Co tempo, comprendemos que non habería un día cero no que todo volvería ser como antes. Temos o exemplo do sucedido en China: varias semanas logo de regresar ao traballo, a alerta continúa e con ela os novos comportamentos, como a distancia social de dous metros –aínda cando xa non sexa obrigatoria–, as máscaras omnipresentes e a desconfianza. 

• Que podemos facer. Saber esperar. É inevitable un período de adaptación, de aclimatación, e teremos que aceptar que, durante algún tempo, seguiremos sentindo aprensión ante o contacto físico. Pero podemos aproveitar outro aspecto da nosa relación cos demais: todos vivimos exemplos de solidariedade, como a axuda altruísta cara aos maiores por parte da xente máis nova, a inquietude polo estado de saúde de coñecidos cos que perderamos o contacto… Estas novas formas de reencontrarnos poden ser tan satisfactorias como un abrazo. 

Interactuar a diario de novo. Por unha vez, a volta ao traballo pode representar a antítese á famosa síndrome posvacacional. Igual que os máis novos poden atopar goce no regreso ao colexio ou instituto, ao reencontrarse cos compañeiros de clase, tamén as persoas adultas podemos vivir sentimentos de ilusión na oficina, o despacho ou o taller. Pero, unha vez máis, non será igual para todos: quen teña un mal ambiente laboral e goce deste período de teletraballo –ou ata do ERTE–, poden agora sufrir un impacto maior que o da síndrome posvacacional. 

• Que podemos facer. Aínda cando nos poida custar traballo pensar en positivo, é de esperar que moitas cousas cambiarían nas estruturas empresariais. É o momento de centrarse nos aspectos positivos da nosa vida laboral e o que a acompaña: o compañeirismo, os valores humanos e a relación cos demais.