Laborategitik pazienteetara: honela sortzen da txerto bat
Osasun etxean segundo gutxi batzuetan jartzen dizkigute gaixotasun larrietatik babestuko gaituzten txertoak, baina aurretik bide luze eta konplexua egin behar izaten da prestakin horietara iristeko. Fase bat baino gehiago pasatu behar izaten da, ikertzaile askok parte hartzen du, eta tresna eta prozesu sofistikatuak behar izaten dira. Ondorioz, batzuetan urteak behar izaten dira emaitzak lortzeko. Baina hala behar du. Osasun publikoa dago jokoan.
Zer da txerto bat?
Mikroorganismoz osatutako produktu bat da (ahulduak edo hilak) edo mikroorganismo horien zatiz osatua, zeina gai den immunitatea eragiteko gaixotasun baten aurka, gure organismoan antigorputzak sorrarazita. Hau da, patogeno baten aurrean, immunitate sistemaren “entrenamendu” gisa jokatzen du txertoak. Hartara, aurrerago eragile hori agertzen denean, gure immunitate sistema gai izango da mehatxu gisa identifikatzeko eta azkar erantzun ahalko du, infekzioa eragotzi edo kontrolatzeko bezain azkar.
Zenbat denbora behar da ekoizteko
Txertoa sortzeko premiak eta ikerkuntzaren arloan lortu diren aurrerapenek baldintzatuko dute hori. Txerto batzuekin, adibidez, 30 urtez ari dira lanean, malariaren aurkakoarekin, esaterako. Urtero gripearen aurka sortzen dutena, berriz, sei hilabetean egon liteke prest. Beste batzuk, konplexuagoak, 36 hilabetean. Horregatik guztiagatik, zientzialariek 18 hilabeteko epea aipatzen dute, batez beste. Eta, hain zuzen, epe hori jarri diote Covid-19aren aurkako txertoari; izan ere, hutsetik abiatu behar izan dute, oso ikerketa gutxi egin baita SARS izeneko birusa etorri ondotik, eta horiek ere gelditu egin zituzten orain dela ia 15 urte.
Lehen fasea: aurkitu, ikertu eta entsegu klinikoak egin
Ikerkuntza fasea hartzen du, eta luze joaten da agintariek txertoari oniritzia eman bitarteko garai hori. Gaitza eragiten duen mikroorganismoa aztertu behar izaten da, gizartean nolako eragina duen neurtu, printzipio aktiboa prestatu (antigenoa) eta entsegu klinikoak egin.
1. pausoa Zer-nolako eragina du gizartean eta zenbateko larritasuna
Horixe izaten da adituen lehen galdera: merezi al du inbertsioa egitea? “Txerto bat bilatzeko lana ez da hain kontu sinplea eta erraz egitekoa; osasuntsu dauden herritarrekin erabiliko da eta, beraz, segurtasuna funtsezkoa da. Erraza balitz, askoz txerto gehiago izango genuke merkatuan, baina nahi baino gutxiago daukagu”, adierazi du Angel Gilek, zeina katedraduna den Medikuntza Prebentiboan eta Osasun Publikoan Madrilgo Rey Juan Carlos Unibertsitatean. Hori dela eta, txertoa ekoizteko bide luze eta neketsu horrek ongi justifikatua egon behar du: gaixotasunak jende askori erasan diezaiokeela, edo, gehienak kutsatu ez arren, oso larria izan daitekeela. “Adibidez, baditugu bakterio bidezko meningitisen aurkako txertoak; ez dira oso gaixotasun ohikoak, baina bai oso larriak eta hilgarriak (%15-20ko hilkortasun tasa dute), eta hori bada aski arrazoi txertoak bilatzen saiatzeko. Orain koronabirusa iritsi zaigu, oso birus kutsakorra eta patogenotasun handikoa [infekzio bidezko gaitz bat sortzeko gaitasuna]; hilkortasun tasa, gainera, oso aintzat hartzekoa dauka ahulenen artean, eta, horregatik, helburu garrantzitsua bihurtu da txertoa eskuratzea”, zehaztu du Angel Gilek.
2. pausoa mikroorganismoa ezagutu, antigenoa sortu eta txerto mota aukeratu. Txertoa sortzeko beharra dagoela ikusi ondoren eta gaitza zerk sortzen duen identifikatu denean, antigenoa sortu behar izaten da, txertoaren printzipio aktiboa alegia; horrek suspertu beharko du immunitate sistemaren babes erantzuna gaixotasunaren aurrean. Carolina Hurtado Marcos arduradun gisa aritzen da CEU San Pablo Unibertsitatean, Immunologiako Irakaskuntza Unitatean zehazki, eta hark azaldu digunez, birusen, bakterioen edo parasitoen aurka sor daitezke txertoak, baina zailagoa da azken horien aurkakoak sortzea, oso konplexuak direlako. “Txerto asko daukagu birusen eta bakterioen aurka, baina oso gutxi parasitoen aurka. Horregatik da. Birus baten edo bakterio baten aurkako txertoa sortzeko prozesua oso antzekoa da, biak ekoizten dira gaitza eragiten duten agente kutsatzaileetatik euretatik abiatuta, hau da, txertoak borrokatu nahi dituen eragile horietatik abiatuta”, azaldu du Hurtadok. Antigeno mota bat baino gehiago erabil daiteke ekoizpen prozesuan, eta horrek erabakiko du txerto mota:
- Txerto bizi ahulduak. Mikroorganismo osoarekin egiten da, hura ahulduta.
- Txerto ez-aktibatuak. Mikroorganismo osoa erabiltzen da, baina deseginda.
- Azpi-unitateen txertoak. Mikroorganismoaren zati batekin bakarrik egiten dira.
Baten edo bestearen alde egiteko garaian, ikertzaileek kontuan izaten dute zeini zuzentzen zaion txertoa, immunitate sistemak nola erantzuten dion germenari edo zein izango den hura sortzeko ikuspegi edo teknologia onena. “Mikroorganismo bizi ahulduarekin egiten direnak oso eraginkorrak dira (borrokatu nahi duten infekzio naturalaren oso antzekoak direlako), baina nolabaiteko arriskua izaten dute segurtasunaren ikuspegitik”, adierazi du Angel Gilek. Horixe gertatzen da, adibidez, txerto hirukoitz birikoarekin; birus bizi ahulduak dira hiru antigenoak, eta oso ongi babesten dute eta immunitate erantzun iraunkorra ematen dute oso, baina ez daiteke erabili pertsona immunokonprometituekin, gaitza agerraraz baitezake. “Horregatik, ikertzaileen joera da txerto ez-aktibatuak sortzea, non mikroorganismoaren proteinak edo beste zati batzuk erabiltzen diren; horiek gai dira immunitatea sortzeko, baina ez gaitza”, argitu du Angel Gilek, eta nabarmendu du ikertzaileek segurtasuna bilatzen dutela gauza guztien gainetik; hau da, antigorputzak sorraraztera iritsi nahi dute, baina ez gaixotasuna.
3. pausoa. Probak animaliekin
Antigenoa prest dagoenean, probatu egiten da animaliekin, eta ikusi egiten da erantzun immunologiko egokia ematen ari ote den. “Orduantxe zehaztu behar da zenbateko dosiak beharko liratekeen immunitate on bat edukitzeko, nahiz eta gero zehaztasun gehiagorekin finkatuko den gizakiekin egindako entseguetan. Egokiena izaten da dosi bakarrarekin lortzea nahi den babes hori, baina askotan beste bat ere eman behar izaten da, ‘oroitarazteko dosia’ esaten zaiona”, azaldu du Carolina Hurtado doktoreak.
4. pausoa. Entseguak gizakiekin. Merkaturatu aurreko garaian gaude, oso kontu handiz egin beharrekoan. Milaka pertsonarekin probatu behar da txertoa, kontrako eraginak zein diren ikusteko; horrela bermatzen da ez duela nahi gabeko ondoriorik eragingo eta herritar guztiak babestuta egongo direla. Aldi bakoitzaren iraupena aldatu egiten da. Ikusi egin behar da aurretik zenbat ikertu den txertoaren inguruan eta egoera zenbateraino den larria (orain bezala, adibidez, Covid-19arekin), baina aldi hauek izaten ditu.
- I. aldia. Urtebete irauten du, gutxi gorabehera. Probatu egiten da 20-100 boluntariorekin, eta zehaztu egiten dira segurtasuna eta dosiak.
- II. aldia. Urtebete eta 2 urte artean irauten du, eta 100-500 pertsona ingururekin probatzen da eraginkortasuna eta nahi gabeko ondorioak egiaztatzeko.
- III. aldia. 2 urte eta 3 urte artean irauten du. II. aldiaren antzekoa da, baina lagin handiagoarekin, 1.000-5.000 boluntario artekoa. Helburua izaten da txertoa eraginkorra dela frogatzea lagina handituta, eta epe luzera ager daitezkeen kontrako eraginak kuantifikatzea.
5. pausoa. Agintariek onespena ematea. Agentzia arautzaileak txertoaren inguruan landu den proiektua aztertzen duenetik merkaturatzeko baimena ematen dion arte, 6-12 hilabete pasatu daitezke. “Sendagaien Europako Agentziak (EMEA) ematen du baimena Europako Batasunean, hark aztertzen ditu baimen eskaera guztiak, eta Ameriketako Estatu Batuetako Elikagaien eta Sendagaien Administrazioak (FDA) AEBetan. Bi agentzia horiek ezartzen dituzte irizpideak mundu osoan, herrialde asko zain egoten baitira FDAk eta EMEAk txerto bati baimena eman diezaiotela beren herrialdean baimendu aurretik”, argudiatu du Carolina Hurtadok. Espainiako Estatuan, Sendagaien Espainiako Agentziak aztertzen du zein txerto behar den eta hark egituratzen ditu txertaketa egutegia eta programak.
Bigarren fasea: hornitu, ekoitzi eta bidali
1. pausoa. Lehengaia jasotzea. Ekoizpen zentroetako biltegietara iristen dira lehengaiak. Ekoitziko den antigenoaren arabera, landaketa bitartekoak izan daitezke bakterio eta birusetarako, edo mantenugaiak bestela, antigenoa baldintza egokietan ekoitzi dadin. Munduko hainbat lekutatik iristen dira lehengaiak, eta antigenoa handizka sortzen hasi aurretik, kalitate kontrolak egiten dizkiete (puruak direla eta esterilizatuak daudela bermatzeko).
2. pausoa. Antigenoa handizka ekoiztea. Fase honetan, birusak eta bakterioak bial edo tutuetan landatzen dira (beirazko edo plastikozko tutu txikiak dira, eta horietan edukitzen dira sendagaiak), sorta guztien laginak hartzen dituzte eta analisi zorrotzak egiten dizkiete, bermatu egin behar baita etorkizuneko txertoaren osagai aktiboak egoki betetzen dituela purutasun, kontzentrazio eta esterilitate estandar zorrotzak. Eskala txikiko ekoizpenak baldintza guztiak betetzen dituela egiaztatzen denean, eskala handian ekoizteari ekiten diote bioerreaktoreetan (txertoa lortzeko behar diren erreakzio kimikoak gertarazteko baldintzak izaten dituzten gailuak dira). Fase horren bukaeran, hiru aste lehenago 2 milimetroko tutu batean ekoizten hasi ziren lagin horrek erabat beteko du 600 litroko bioerreaktore bat. Produktua behin betiko prozesatzeko, antigenoa isolatu egiten da landaketan erabili diren osagaietatik. Prozesu horren amaieran, soluzio esteril bat lortzen da, zeinak antigenoa izaten duen handizka, ia %100eko purutasunarekin. Kalitate ziurtagiri bat lortu behar izaten dute sorta guztiek, eta horrela eskuratzen dute hurrengo fasera pasatzeko baimena: formulazioaren fasea. Antigenoa zenbateraino den konplexua, batzuetan beharrezkoa izaten da heltzeko prozesu bat pasaraztea eta hotz katea mantentzea, baina fase horren iraupena txerto bakoitzaren araberakoa da. Gehienetan, 100 egunetik gorakoa izaten da, eta horietako %70 kalitate kontrolak egiteko erabiltzen da.
3. pausoa. Formulazioa. Fase honetan, ekoizpen fasean landu den printzipio aktiboa nahasi egiten da beste osagai batzuekin, hartara immunitate erantzuna hobetzeko eta produktuaren egonkortasuna ziurtatzeko. Txertoek beste zenbait osagai ere eduki dezakete antigenoaz gain:
- Suspentsio likidoa. Gatza daraman soluzio bat izan daiteke edo ur destilatua. Erraztu egiten du txertoa ematea.
- Adjubanteak. Indartu, luzatu eta zabaldu egiten dute erantzun immunea. Aukera ematen dute antigeno gutxiago erabiltzeko edo injekzio gutxiago jartzeko.
- Eszipienteak. Mantendu egiten dute egonkortasun fisikoa, kimikoa eta biologikoa. Txertoaren iraungitze-data luzatzeko erabiltzen dira, osagaiak egonkortu daitezen eta ez daitezen hondatu. Fitxa teknikoan edo jarraibide orrian ageri da txerto bakoitzak zer-nolako eszipienteak darabiltzan.
4. pausoa. Betetzea
Txertoaren osagaiak nahasi ondoren, azken ontzian sartzen dute, adibidez bial batean edo xiringa batean. Betetzeko garaian, laginak hartzen zaizkio sorta bakoitzari, eta kalitate kontrola egiten duen laborategira bidaltzen dute, han aztertu dezaten. Horrekin batean, esterilitate kontrol bat egiten dute eta ontziak betetzeko eta etiketak jartzeko prozesuaren kalitate kontrola ere bai, errendimendu handiko kamerekin ikuskatuz eta eskuzko metodoak erabiliz.
5. pausoa. Ontziratzea. Txertoak ontziratuta daudenean, biltegira eramaten dituzte, han prestatu dezaten, etiketa jarri eta bilgarriekin bildu. Prozesu hori gainbegiratu egiten dute etengabe, egiaztatu egin behar baita txertoak kutxa egokietan sartu dituztela eta, adibidez, jarraibide orria badaramatela. Kutxak zigilatu, eta azken aldiz ikuskatzen dituzte. Sorta berri bat bidali aurretik, ikuskatu egiten da beti, aurreko sorta biltzeko erabili diren osagai guztiak desagerrarazi direla ziurtatzeko.
6. pausoa. Sorta bidaltzea eta banatzea. “Kontuan hartu behar dugu txertoak produktu biologikoak direla eta egonkortasun bat behar dutela; hori dela eta, ez da hain erraza horiek ekoiztea, ez behintzat analgesiko baten konprimatua egitea bezainbeste, non egitura kimikoa itxia egoten den. Produktu biologiko batean, sorta bakoitza desberdina da eta bermatu egin behar da guztiek eskaintzen dutela behar bezalako sendotasuna. Guztiz berdinak izan ez arren, ziurtatu egin behar dugu denak antzera portatuko direla; batez ere segurtasunari, eraginkortasunari eta immunogenezitateari dagokienez”, zehaztu du Angel Gilek. Hori guztia baieztatzen denean, agintariek baimena ematen dute txertoa askatu eta banatzeko. Prest dagoen seinale.
Hirugarren fasea: merkaturatu osteko azterketa eta kontrola
Fase honetan sartuko lirateke aukerako entseguak, ekoizleak bere borondatez egin ditzakeenak txertoa merkaturatu ondoren. Nahiz eta txerto baten segurtasuna bermatua egoten den herritarrengana iristerako, laborategi batzuek kontrol horiek egiten dituzte produktuak kontrako erreakzio berririk edo ezohikorik baduen antzemateko eta, batez ere, horiek ugaritzen ari ote diren zaintzeko.