EJN: elikadura etsai bihurtzen denean
Google bilatzailean, anorexia eta bulimia sustatzen dituzten 500.000 orri inguru agertu daitezke segundo batean baino gutxiagoan
2007. urtean, zirrara eragin zuen Isabelle Caro frantziar modeloak egindako iragarki batek; emakume horrek anorexia zuen 13 urtetatik, eta izugarri argal ageri zen irudi haietan, edertasun eredu artifizial batera asko ohitua zegoen jendeari ezinegona eragiteraino. Zirrara eta ezinegon haiek berritu egin ziren handik hiru urtera, Isabelle Caro hil egin zela jakin zenean.
Anorexia eta bulimia ez dira gaixotasun ezezagunak. Hamarkada batzuk badira horien eragina sumatzen hasi ginela, eta gaur egun ere oso hedatuta daude tamalez; gainera, gero eta jende gazteagoari eragiten diote. Elikadura, izan ere, elikatzeko beharrizanak asetzen dizkigun bitarteko hori, arazo ere bihur daiteke atzean jokabide patologiko bat dagoenean.
Vicente Jose Turon Gil mediku psikiatrak eta Laia Turon Viñas pediatrak eskuliburu bat atera dute gai horren inguruan, Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduei buruzko eskuliburua izenekoa (AEETCA Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduak Ikertzeko Espainiako Elkarteak argitaratua da), eta hor azaltzen dutenez, “elikadura funtsezkoa da bilakaera psikologikoan” eta “janariarekiko sentipen erosoen eta deserosoen arteko harremanak bizi osoan irauten du, eta, hortaz, ez da harritzekoa antsietateak, depresioak edo poztasunak eragin erabakigarria izatea elikatzeko prozesuetan”.
EROSKI CONSUMERek leku bat eskaini nahi izan die elikadurari lotuta dauden patologia horiei, jakin egin nahi baitu zenbateko prebalentzia duten Estatuan eta zer-nolako lekua hartzen duten Interneten. Izan ere, Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduei buruzko Praktika Klinikoen Gida Praktikoak nabarmentzen duen bezala (nahasmendu horiei lotuta dauden profesional batzuek landu zuten 2009an, eta Espainiako Osasun Sistema Nazionalak argitaratu), “EJNek garrantzi soziosanitario handia hartu dute, larriak direlako, konplexuak eta zaila delako diagnostiko bat egitea gaitzak hartzen dituen esparru guztientzat, eta zaila delako, halaber, tratamendu espezifiko bat ezartzea”.
Azterlan hori egiteko, hainbat erakundek argitaratu dituzten dokumentuak erabili ditugu esku artean, honako hauek besteak beste: Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduak Ikertzeko Espainiako Elkartea (AEETCA), Anorexiaren eta Bulimiaren aurkako Elkartea (ACAB), Buru Osasunaren aldeko Kantabriako Elkartea (ASCASAM), Gurutze Gorria, Interneteko Kalitate Agentzia (IQUA) eta Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduetan Espezializatutako Zerbitzua (SETCA).
Anorexiaren eta Bulimiaren aurkako Elkarteak (ACAB) honela definitzen ditu Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduak edo EJNak: “Buru nahasmenduak dira, eta jokabide patologikoak eragiten dituzte elikagaiak jateko orduan eta obsesio bat ere bai pisua kontrolatu nahi izateko”. Eta esaten du pertsonen osasun fisikoari kalte egiten dioten gaixotasunak direla, baina baita buru osasunari ere.
Anorexia urduria eta bulimia urduria dira EJNrik ezagunenak, baina badira beste batzuk ere, eta horiek ere zabaldu dira herritarren artean. ACABek beste hauek ere nabarmentzen ditu: betekaden nahasmendua (modu konpultsiboan jateko joera errepikakorra) eta Elikadura arloko Jokabide Nahasmendu Ez-Espezifikoak (EJNEE). Azken horietan, elikadura arloko jokabideekin lotuta dauden sintomak ageri dira, baina ez dituzte betetzen anorexia urduri gisa edo bulimia urduri gisa izendatzeko irizpide guztiak.
Era berean, ACABek beste batzuk ere aipatzen ditu, adibidez Pica esaten zaiona (elikagarriak ez diren substantziak jatea da, harea edo igeltsua adibidez, eta ohikoagoa izaten da autismoa edo buru atzerapena duten haurretan), hausnartzeagatiko nahasmenduak (elikagaiak etengabe berrahoratzea, hau da, urdailetik ahora etortzea berriz ere murtxikatzeko), eta elikagaiak saihesteko/murrizteko nahasmendua, haurtzaro hasierakoa (elikagaiak baztertzea dakar, eta apetagatik izugarri urruntzea elikadura arloko jokabide normaltzat joko litzatekeen horretatik).
Nahasmendu horiek zer-nolako garrantzia hartu duten ikusteko, oso adierazgarria da 2012. urtean Madrilgo Epidemiologia Zerbitzuak argitaratu zuen ikerlan batek esaten duena (Madrilgo Erkidegoko Epidemiologia Buletina): “Osasun Publikoko arazo handi bat da herrialde aurreratuetan, prebalentzia handia duelako, tratamendu espezializatua behar duelako, kroniko bihurtzeko joera duelako eta larria delako”.
Gaitza
Prebalentzia
Buru Osasuneko Plana 2015-2019“dokumentuak dioenez (Kantabriako Gobernuko Osasun eta Gizarte Zerbitzuen Sailak egina da), herrialde aurreratuetan edo garapen bidean daudenetan handitu egin da EJNen prebalentzia.
Zehazki, ASCASAMek esaten du Espainiako Estatuan %4,1 eta %6,4 artekoa dela prebalentzia. Eta gehitzen du, 12 eta 21 urte arteko multzoan, %0,14 eta %0,9 artekoa dela anorexiaren prebalentzia emakumeetan, %0,4 eta %2,9 artekoa bulimiarena, eta %2,7% eta %5,3 artekoa elikadura arloko jokabide nahasmendu ez-espezifikoena (TCANE).
Espainiako Estatuan ikerketa asko egin dira 90eko hamarralditik hona EJNen prebalentzia zenbatekoa den jakiteko. Berrienen artean, bi aipa daitezke.
Alde batetik, Maria Luisa Alvarez-Malé, Inmaculada Bautista eta Lluis Serra adituek 2013. urtean egin zutena, Elikadura arloko jokabide nahasmenduek Kanaria Handiko nerabeetan duten prebalentzia izenekoa; hor esaten dute %4 eta %12 arteko arriskua dagoela EJNak izateko, eta prebalentzia diagnostikoa, berriz, %1 eta %5 artekoa dela.
Bestetik, Rocio Ortiz Moncada doktore andreak ere egin zuen ikerketa bat (Alacanteko Unibertsitatean aritzen da), Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduen Epidemiologia, eta hor egindako kalkuluen arabera, anorexiak %0,3 eta %0,9 arteko prebalentzia zuen herritarren artean, bulimiak %0,8 eta %2,9 artekoa, eta gainerako EJN ez-espezifikoek %0,7 eta %2,8-%12,6 artekoa.
Hori guztia kontuan hartuta, Espainiako Osasun Sistema Nazionalaren Buru Osasuneko Estrategia 2009-2013 dokumentuak lehentasunezko jotzen du EJNen eremuan esku hartzea eta autonomia erkidegoei dei egiten die praktika klinikoko gidak ezartzera buru nahasmendurik larrienen eta prebalentzia handikoenen inguruan.
Emakume nerabea
ACAB erakundeak egindako kalkuluen arabera, Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduen %90 emakumeetan agertzen dira eta %10 gizonetan. Horixe bera esaten du Espainiako Osasun Sistema Nazionalaren Praktika Klinikoen Gidak ere: “Elikadura arloko arazo horiek pertsona guztiengan ager daitezke, beren egoera sozioekonomikoa eta kulturala edozein dela ere. Ohikoagoak dira emakumeen artean (%90-95), baina azkenaldian hasi dira kasuak agertzen gizonen artean ere”.
Era berean, Praktika Klinikoen Gidak esaten du, EJNak edozein adinetan ager daitezkeen arren, nerabezaroan izaten dela ohikoena, “aldaketa garaia izaten delako bizitzan eta nork bere nortasuna bilatzeko garaia. Azken urteetan, gero eta adin txikiagoetan hasten dira Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduak”.
Hain zuzen, Gurutze Gorriak anorexiari eta bulimiari buruz landu duen eskuliburu batean, elikadura arloko nahasmenduak izateko arrisku faktore gisa izendatzen da emakume nerabea izatea. Are gehiago, kalkulatzen dute emakumezko 100 nerabe bakoitzetik batek anorexia urduria duela eta 100etik lauk bulimia urduria.
Argaltasun ideala
Turon adituek “argaltasunaren mendea” esaten diote XX.ari, orduan “estereotiko fisiko jakin bat proposatzen baitzen: hodi itxurako gorputz meharra, emakume independenteen, oldarkorren eta handinahiz beteen adierazgarri”. Eta gaur egun, berriz, gorputz gaztea bilatzen da, liraina eta kirolariarena, baina kirolaren eta dieten bidez muturreraino argaldua.
Gainera, bi espezialista horiek zera oroitarazten dute: “Guztiok parte hartzen dugu argaltasun idealean, zeinak nolabait atxikia baitauka edertasuna, dotorezia, ospea, higienea, gaztetasuna, autoestimua, gizarte onespena eta baita dohaina eta perfekzioaren bilaketa ere”. Haien esanetan, “bizi garen gizartean, kaloria gutxiko dieta hartzen da osasungarritzat eta gorputz osasuntsua, berriz, gantzik gabea da”.
Eta ohartarazpen bat ere egiten dute: “Dietekin batean, ariketa fisikoa ere arrisku faktore gisa agertzen ari da elikadura arloko nahasmenduetan. Gure kulturak osasungarria denetik harago estimatzen eta sustatzen du ariketa eta kirola”.
Interneten arriskuak
Eugenia Cooney youtuber gazte bat da, estatubatuarra, eta berriki Sarean eztabaida handia sortu du haren itxurak. Oso-oso argala ageri da bere bideoetan (edertasunaren inguruan hitz egiten du), eta Change.org plataforman eskari bat ere egin dute Youtuben duen kanala itxi diezaioten.
Baina ez da Interneten dabilen kasu bakarra. Are gehiago, pantailaren beste aldean hainbat gazte anonimo daude eta hor ibiltzen dira (blogetan, eztabaidaguneetan, txatetan…) anorexiaren eta bulimiaren apologia egiten duten orrietan (pro-ana eta pro-mia esaten diete), non bizi estilo gisa aurkezten dituzten gaixotasun horiek. Izendatu ere bi lagun izango balira bezala egiten dituzte: Ana da anorexia eta Mia bulimia.
Orri horiek sarean argitaratzea ez da delitu eta ez dago eduki mota hori arautzen duen legerik, halaxe adierazi du Raquel Font-ek; kazetaria da bera, gai sozioekonomikoetan espezializatua, eta artikulu bat argitaratu zuen 2016ko azaroan Universidad Oberta de Catalunya-ko web-orrian: Sare sozialek anorexia eta bulimia sustatzen dituzte itzalean.
Adingabeen osasunarentzat arriskutsuak dira eduki horiek, eta ACAB eta IQUA erakundeek ere antzeko argitalpen bat egin zuten 2011. urtean, herritarrak jabetu daitezen geldiarazi beharra dagoela Sarean izan duten gorakada: ‘Sarean anorexiaren eta bulimiaren apologia egiten duten edukien ugaritzeari eta zabalkundeari buruzko txostena (2010)’.
Ikerlan horrek ematen dituen datuak edozein asaldatzeko modukoak dira. Alde batetik, esaten du Google bilatzailean anorexia eta bulimia sustatzen duten 500.000 orri inguru agertu daitezkeela segundo batean baino gutxiagoan. Eta Interneten eduki mota horiek begiratzen dituzten herritarren %75 adingabeak direla azpimarratzen dute, eta honako profil hau dutela: “Neskak dira gehienbat (%95), argaldu egin nahi dutenak kosta ahala kosta”.
Sare sozialetara ere iritsi da arazo hori, jakina. ACAB eta IQUA erakundeen txostenak dioenez, anorexiaren eta bulimiaren apologia nabarmen zabaltzen ari da honako plataforma hauen bidez: Facebook, Twitter eta Instagram.
Hain zuzen, Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduetan Espezializatutako Zerbitzuak (SETCA) nabarmentzen duenez, “elikadura arloko nahasmenduak, anorexia eta bulimia duten pazienteek sare sozial horretan (Instagram) aurkitu dute leku aparta beste gaixo batzuekin trukatzeko beren esperientziak, aholkuak, trikimailuak, erronkak eta ‘siluetak’, eta elkar ulertu eta txalotzeko”.
Font-en arabera, Instagram “boladan jarri da elikadura arloko desordenak sustatzen dituzten artean” eta azpimarratzen du plataforma horretan zintzilikatuta dauden 4,5 milioi argazkik baino gehiagok daramatela #anorexia etiketa. Beste hashtag batzuk ere badaudela dio, #A4Paperchalleger eta #iphonechallenge adibidez, zeinak erronkak proposatzen baitituzte muturreko argaltasuna sustatzeko, esaterako gerrialdea estuagoa izatea DIN A4 orri bat baino edo bi belaunak elkartu eta estuagoak izatea iPhone 6 bat baino.
Elikadura arloko Jokabide Nahasmenduen diagnostikoa egiteko, nahitaezkoa da buru osasuneko profesional batek aztertzea gaixotasun hori duen pertsona; dena den, seinale batzuk agertzen dira prozesu horretan, eta Anorexiaren eta Bulimiaren aurkako Elkarteak (ACAB) horiek zein diren jakinarazten du.
- Dieta murriztaileak erabiltzea horretarako beharrik gabe.
- Janariarekin kezkatuta ibiltzea beti.
- Neurriz kanpoko interesa agertzea sukaldeko errezetentzat.
- Erru sentipena edukitzea jateagatik.
- Elikadura arloko jokabide arraroa izatea (jateko abiadura, zuzen-zuzen jarrita jatea…).
- Mahaitik altxatu eta komunean sartzea otordu bakoitzaren ondoren.
- Komunera maiztasun handiagoarekin joatea eta ohi baino denbora gehiago pasatzea han.
- Familiako bazkariak-eta saihestea.
- Etxeko otorduak azkar bukatzea.
- Janaria ezkutatuta aurkitzea, adibidez, bere logelan.
- Janari hondar, bilgarri… ugari aurkitzea bere logelan edo zaborretan.
Pisuan:
- Pisu galtzea, arrazoi agerikorik gabe.
- Neurriz kanpoko beldurra eta arbuioa izatea gehiegizko pisuari.
- Ariketa fisikoa modu konpultsiboan egitea, argaltzeko helburuz.
- Norberak goitika eginaraztea bere buruari.
- Heste-aringarriak eta diuretikoak hartzea.
- Amenorrea (hilekoa desagertzea, gutxienez, 3 hilabetez jarraian) emakumea bada; desnutrizioaren ondorioz sortzen den sintoma da.
- Desnutrizioak badakartza beste sintoma batzuk ere: esku eta oin hotzak izatea, larruazala lehortzea, idorreria, zurbiltasuna edo zorabioak izatea, ilea erortzea…
Gorputz itxuran:
- Pertzepzio okerraren eraginez, gorputz lodia duela uste izatea.
- Gorputza ezkutatzen saiatzea, adibidez arropa zabalarekin.
Jokabidean:
- Eskolako edo laneko emaitzetan gorabeherak sumatzea.
- Gero eta isolatuago egotea.
- Haserrekortasuna eta oldarkortasuna handitzea.
- Depresio sintomak eta antsietatearenak ugaritzea.
- Jokabide manipulatzaileak eta gezurrak erabiltzea.