Almacéns de biodiversidade agrícola
Cando se fala de perda da biodiversidade adóitase pensar en animais salvaxes en ámbitos máis ou menos exóticos. Pero tamén ameaza aos campos agrícolas e aos alimentos que chegan á mesa. Os bancos e as redes de recuperación de sementes intentan salvar esa riqueza xenética. Estímase que en Europa se perdeu ata o 70% das variedades de froita e verdura que se cultivaban a comezos do século XX e que o sueste asiático perdeu o 90% das variedades de arroz. Nos Estados Unidos calculouse que das 7.100 variedades de mazá que se cultivaban no século XIX, 6.800 xa desapareceron. Todas elas foron sucumbindo fronte ás variedades comerciais que se impuxeron.
Os consumidores poden palpar esa diminución nos mercados. Non hai nin 20 anos que aínda se podía atopar un tipo de pexego de auga temperán, tan tenro que cando se tocaba quedaban as marcas dos dedos na superficie. Ou algunhas variedades de pataca que se podían almacenar ben durante longo tempo en lugares frescos e escuros. A pregunta é: “supón iso un problema?”. Si, segundo todos os expertos. “Esa involución”, di un informe da organización das Nacións Unidas para a agricultura (FAO), “incrementou a vulnerabilidade da agricultura e empobreceu a alimentación humana”. Tamén supón unha perda de diversidade xenética, concepto que, tal e como sinala esta institución, “inclúe as variedades tradicionais e as modernas, e outras especies silvestres que se poden utilizar hoxe ou no futuro para a alimentación e para a agricultura”. Todas elas son a despensa que achega alimentos, medicamentos, forraxe para os animais, fibra, vestido, vivenda ou enerxía.
Esa biodiversidade é a que pode garantir que, en caso de pragas ou de alteracións climáticas, as posibilidades de que unha variante ou outra sobrevivan e resistan sexa maior. A fame negra que azoutou Europa a comezos do século XIX por unha praga que asolou as colleitas de pataca durante anos consecutivos só se puido superar con variedades de pataca resistentes á enfermidade procedentes de Suramérica. A biodiversidade é tamén o banco de xenes no que os investigadores buscan novas características para mellorar as plantas.
Bancos para conservar a biodiversidade
Unha das iniciativas para conservar esa biodiversidade xenética agrícola son os bancos de sementes. No mundo contabilízanse uns 1.400, dende os máis sinxelos ata os que teñen centos de miles de sementes conservadas en frío ou conxeladas. A súa función é prover de sementes aos reprodutores de plantas e aos investigadores. Os maiores bancos de sementes son os que están en China, Rusia, Xapón, India, Corea do Sur, Alemaña, Canadá e os xestionados polo Grupo Consultivo para a Investigación Agrícola Internacional (CGIAR), unha alianza estratéxica de diferentes países e centros agrícolas.
Pero as sementes non se poden almacenar indefinidamente. Algunhas sementes de xirasoles ou de cereais poden conservarse conxeladas durante décadas ou centos de anos, pero unha semente de chícharo só se pode conservar e xermolar con éxito ao cabo dun máximo de 30 anos. Por iso, unha actividade esencial dos bancos é ir distribuíndo cada ano certa cantidade de sementes para que sexan plantadas e, á súa vez, colleitar novas sementes procedentes do campo. Ademais, din os expertos, o mantemento de sementes é un proceso dinámico. Cando o agricultor selecciona cada ano as mellores sementes e as cultiva ano tras ano, a carón doutras plantas e cunha presión ambiental determinada, a variedade vai evolucionando e adaptándose ao medio. Por iso, afirman, a biodiversidade debe estar no campo.
En España, unha iniciativa que segue esa senda é a rede de sementes “Intercambiando e resementando”, que se dedica a localizar e recuperar sementes de variedades locais de toda España. Unha vez localizadas as sementes, plántanse e obtéñense novas sementes para conservar e distribuír entre agricultores de toda España, de xeito que esas variedades se recuperen e manteñan vivas.
O papel do consumidor é moi importante na recuperación da biodiversidade agrícola. Moitas das variedades perdéronse polo seu escaso interese comercial, xa que non son nin tan produtivas nin tan resistentes como as comerciais, e non se poden transportar a grandes distancias. Non obstante, teñen interese para o autoconsumo ou para un mercado local. Que o consumidor merque, aínda que sexa esporadicamente, estas variedades é unha grande axuda para incentivar o seu cultivo e mantemento por parte dos agricultores.
En España, a rede de sementes “Intercambiando e resementando” permitiu recuperar algunhas variedades que o consumidor, se busca un pouco, xa pode atopar nalgúns lugares. Algúns exemplos son, en Cataluña e Aragón, a mazá “ciri”, que se colleita en outubro e que se pode almacenar en lugares escuros e frescos durante todo o inverno sen necesidade de frigorífico -tan só lle vai engurrando a pel- ou, en Andalucía, a cenoria morada, caracterizada pola súa punta de cor morada, carne branca e sabor suave parecido ao da remolacha.
O proxecto máis espectacular para manter a biodiversidade agrícola estase a escavar nunha montaña do Ártico, a poucos quilómetros do Polo Norte. Coñéceselle como Cámara Internacional de Sementes Svalbard, nome da illa na que se sitúa. Impulsada polo goberno de Noruega e con financiamento de diferentes organizacións, pretende converterse no banco de sementes máis seguro do planeta, capaz de resistir desastres naturais, guerras ou accidentes de calquera tipo. A cámara illarase mesmo para soportar o cambio climático. A prensa bautizouna como “a cámara do día do xuízo final”.
Espérase que a construción da cámara remate este ano e que as sementes empecen a almacenarse en marzo do 2008. Este túnel de 120 metros escavado na rocha xeada albergará sementes de un millón e medio de variedades. Como outros bancos, unha parte das sementes serán plantadas cada ano e serán repostas con outras frescas procedentes dos cultivos de todo o mundo. No futuro, as perdas de bancos de sementes como as que se deron en Indonesia, a causa do tifón Durian, ou en Iraq e en Afganistán, a causa da guerra, poderán ser repostas grazas a este Arca de Noé de sementes, o último reservorio para a diversidade agrícola.