Estudo documental sobre as enfermidades de transmisión alimentaria e hídrica, así como das notificacións da rede de alerta alimentaria

Alimentos contaminados: cando a saúde pública está en xogo

A rede de alerta alimentaria xestionou en 2015 máis de 3.000 notificacións, aínda que só o 6 % eran alertas que esixían unha vixilancia ou actuación inmediata
1 Setembro de 2017
Img tema de portada listado 247

Alimentos contaminados: cando a saúde pública está en xogo

O risco cero nos alimentos non existe. Asegúrao a propia Axencia Española de Consumo, Seguridade Alimentaria e Nutrición (AECOSAN), encargada de promover a seguridade alimentaria dos consumidores.

De feito, nos últimos meses, os medios de comunicación fixéronse eco de varios casos de intoxicacións alimentarias. Por exemplo, as que ocasionaron o pasado mes de maio os altos niveis de histamina atopados nuns lotes de atún procedentes de Almería e que provocaron máis de medio cento de intoxicacións en todo o país ou o brote de gastroenterite leve producido por un norovirus e que afectou a máis de 200 alumnos dunha escola de Sant Cugat en Barcelona.

Non obstante, nas últimas décadas avanzouse moito nesta materia e existe unha extensa rede que mantén unha vixilancia constante fronte a calquera risco ou incidencia relacionada cos alimentos que se puidese ocasionar e puidese afectar a saúde dos consumidores.

Atrás quedan casos como a fraude masiva do aceite de colza adulterado e vendido a granel, coñecido como un dos maiores casos de envelenamento na historia de España. Esta pandemia deixou na primavera de 1981 arredor de 25 000 afectados en 20 provincias e máis de 300 mortos.

EROSKI CONSUMER quixo afondar en materia de enfermidades de transmisión alimentaria e hídrica (coñecer a súa prevalencia, así como os tipos máis frecuentes de brotes que se dan na actualidade no noso país) e tamén sobre as notificacións da rede de alerta alimentaria. Para iso, utilizou as seguintes fontes: o Instituto de Saúde Carlos III (ISCIII), a AECOSAN, o Sistema Coordinado de Intercambio Rápido de Información (SCIRI), a Federación Española de Industrias da Alimentación e Bebidas (FIAB) e o Observatorio de Alimentación da Escola de Alimentación.

Brotes de transmisión alimentaria

De transmisión alimentaria

Todas aquelas enfermidades que se producen pola inxestión dun alimento (incluída a auga) que poida estar contaminada por diversos axentes (bacterias, químicos ou parasitos) denomínanse enfermidades de transmisión alimentaria.

Ao número de casos que poidan ocorrer relacionados con este tipo de patoloxías asócianse os brotes, definidos polo ISCIII como “a presenza de calquera proceso relevante de intoxicación aguda colectiva, imputable a causa accidental, manipulación ou consumo”.

O ISCIII destaca a importancia da vixilancia deste tipo de patoloxías para poder establecer medidas adecuadas de control e prevención, e poder así anticiparse á aparición de brotes, minimizando o dano producido na poboación.

Brotes en 2014

En España, os brotes ocorridos comunícanse á Rede Nacional de Vixilancia Epidemiolóxica (Renave), entre eles os que ocorren por transmisión alimentaria. Estas notificacións baséanse en gran parte nas enfermidades de declaración obrigatoria (EDO), é dicir, aquelas que os médicos están obrigados a notificar ao centro de saúde pública correspondente por ser de especial importancia para a comunidade.

Así, en 2014, notificáronse 310 brotes de transmisión alimentaria e hídrica aos que se asociaron 22 088 casos de enfermidades. A maior proporción de brotes debíase á salmonelose (un 78 %), seguida da hepatite A (o 11 %). Non obstante, se se analiza o número de casos, a campilobacteriose (patoloxía infecciosa que se transmite ao ser humano xeralmente mediante aves infectadas) xerou un maior número de casos de enfermidades de transmisión alimentaria e hídrica (un 52 % do total), seguida da salmonelose (un 33 %).

Período 2008 e 2011

A Renave, ademais, realizou unha análise moi exhaustiva sobre os brotes de enfermidades transmitidas por alimentos entre 2008 e 2011 (neste caso non se tiveron en conta os brotes causados pola auga).

Así, nese período notificáronse un total de 2342 brotes de transmisión alimentaria, entre 577 e 589 cada ano. En total, o número de casos asociados a estes brotes foron 30 219, arredor de 7500 cada ano, e ocasionaron un total de 1763 hospitalizacións e 24 defuncións.

O período con maior número de brotes de transmisión alimentaria foi durante o verán (entre maio e setembro), pero foi xuño o mes no que máis se notificaron. Por último, entre 2008 e 2011 rexistráronse 24 defuncións debidas a enfermidades de transmisión alimentaria. O 67 % delas (19 en total) debeuse á Salmonella (sen especificar a especie). Non obstante, foi o Clostridium botulinum o que presentou a letalidade máis elevada (o 6 %), é dicir, defuncións por número de casos.

E é que, segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS), esta bacteria produce toxinas botulínicas, unha das substancias máis mortais que se coñecen. Esta toxina inxírese con alimentos elaborados inapropiadamente e é neurotóxica, o que significa que afecta o sistema nervioso.

Axente causal

O 69 % dos brotes notificados entre 2008 e 2011 asociouse a un axente causal concreto. Deses axentes coñecidos, as bacterias foron o grupo predominante (o 79 %), seguido dos virus (10 %), as substancias tóxicas (10 %) e os parasitos (1 %).

Así, o axente causal predominante foi a Salmonella, que estivo implicada no 50 % dos brotes con axente coñecido e no 74 % dos que se deberon a bacterias. Destacaba a Salmonella enteritidis.

A salmonela é un grupo de bacterias que pode encontrarse nas aves crúas, nos ovos, na carne de vacún e porcino e, ás veces, en href=”http://frutas.consumer.es/consejos-y-salud/manipulacion-y-cocinado”froitas[/a] e vexetais sen lavar. Tamén se pode coller despois de manipular mascotas (especialmente réptiles, tartarugas e lagartos). En xeral, os síntomas son febre, diarrea, cólicos abdominais, dor de cabeza e tamén se poden presentar náuseas, vómitos ou perder apetito.

Con todo, desde o ISCIII indican que, debido á mellora no control da salmonela ao longo de toda a cadea alimentaria, obsérvase unha diminución no número de brotes deste patóxeno desde o ano 2010.

Alimento implicado

Os principais alimentos implicados nos brotes de transmisión alimentaria sucedidos entre 2008 e 2011 foron os ovos, os ovoprodutos e a maionesa, que se viron implicados no 25 % dos brotes. Con todo, cómpre destacar que no 31 % dos casos se descoñecía o alimento implicado.

Ademais, o 54 % dos brotes adquiriuse en lugares de restauración colectiva: restaurante ou hotel, bar, escola ou gardería, xeriátrico, campamento etc. Despois, o 37 % dos brotes colleuse no ámbito familiar (fogar e cámping privado).

Cal era o factor contribuínte? Maioritariamente a contaminación cruzada (27 %), o tempo ou temperatura inadecuados (21 %) e o alimento contaminado (19 %).

Notificacións de alerta alimentaria

Rede de alerta alimentaria

O SCIRI é a ferramenta nacional coa que se vixía de forma constante que todos os produtos alimenticios que están no mercado son seguros e non representan ningún perigo para a saúde dos consumidores. Desta forma, xestiónase a Rede de alerta alimentaria e afróntase calquera risco ou incidencia relacionada cos alimentos que puidese afectar a saúde dos consumidores.

En 2015, o SCIRI xestionou un total de 3036 notificacións relativas a produtos alimenticios (incluídos 81 expedientes que finalmente se retiraron ou reclasificaron). Delas, só un 6 % se tratou como alertas (191), é dicir, eran notificacións que esixiron unha vixilancia ou actuación inmediata das autoridades competentes. É o nivel máis grave para a saúde do consumidor ocasionado por un alimento orixinario dun establecemento nacional ou distribuído en territorio nacional.

Outro 46 % foi información (1399), un segundo nivel de notificacións graves que non involucran a empresas produtoras españolas nin se encontran no mercado español e que non supoñen unha actuación rápida e inmediata por parte das autoridades competentes.

Ademais, o 43 % era rexeitamento en fronteira a produtos alimenticios (1315). Trátase de notificacións sobre riscos graves asociados a alimentos que proceden de terceiros países e que non superaron os controis dos postos de inspección fronteirizos da Unión Europea.

Por último, en proporcións máis pequenas tramitáronse notificacións que non se correspondían con ningún dos anteriores, pero que achegaban información de interese (3 %); e outras que tiñan que ver con explotacións positivas ao uso de substancias prohibidas ou medicamentos de uso veterinario por encima dos límites legalmente establecidos (2 %).

Risco grave e inmediato

Así pois, no nivel máis elevado tramitáronse 191 alertas, 7 delas retiráronse, polo que o total de expedientes de alerta quedou en 184. Esta cantidade reduciuse un 5 % con respecto ás 194 que houbo que xestionar en 2014 e un 12 % en relación coas de 2008 (un total de 209).

O 58 % do total de alertas xestionadas supuxo un risco grave e inmediato (107 das 184 alertas) e, respecto da súa orixe, un 55 % procedía de territorio español, especialmente da Comunidade Valenciana, Castela e León e Madrid.

Cales foron os produtos alimentarios implicados nestas alertas? Maioritariamente eran de orixe animal (102 notificacións) e vexetal (62). O resto correspondía con materiais en contacto cos alimentos e outro tipo de produtos (como complementos alimenticios).

De maneira máis concreta, por tipos de alimentos, 72 alertas tiñan que ver con peixes e derivados, 16 con carnes e derivados, 15 con cereais, fariñas e derivados, 13 con froitas e derivados (incluíndo froitos secos), 12, respectivamente, con leite e derivados e condimentos e especias, e 10 con hortalizas, verduras leguminosas e tubérculos.

Mercurio no peixe

Como se pode observar, en 2015 destacaron as alertas relacionadas con leguminosas e tubérculos.

Mercurio no peixe

Como se pode observar, en 2015 destacaron as alertas relacionadas con peixes e derivados, que supuxeron o 39 % do total: 45 alertas foron no conxelado, 12 no fresco e o resto foron outros produtos pesqueiros. Así, segundo o SCIRI, a maioría das notificacións relativas a peixes e derivados tivo como factor común a detección de elevados niveis de mercurio destes produtos: 47 destas notificacións de alerta debéronse a isto.

Os efectos daniños que este metal ten para a saúde (especialmente para o sistema nervioso en desenvolvemento) coñécense desde hai moitos anos. Así, segundo os expertos, o consumo de peixes e mariscos contaminados é a principal fonte de exposición da poboación a este metal pesado. Aseguran que case todas as persoas presentan algunha cantidade deste composto, por pequena que sexa, o que indica a súa presenza na cadea alimentaria.

Aínda así, o peixe continúa sendo un alimento básico desde un punto de vista nutricional e a AECOSAN establece que é seguro, e moi recomendable, comelo. Pero, tendo en conta a contaminación química, os expertos recomendan que, para que a súa inxestión non supoña un perigo para a saúde, se sigan unha serie de consellos:

  • Variar o consumo de produtos do mar, tanto en especies coma en fontes de subministración.
  • Comer peixe polo menos dúas veces á semana, sen esquecer o peixe azul.
  • Para as mulleres embarazadas ou lactantes: limitar o consumo de grandes peixes depredadores a 150 g por semana e non comer peixe espada, peixe agulla ou melgacho (pintada).

Info ga