Radiografía da microbiota

Centos de miles de millóns de microorganismos residen no noso corpo. Bacterias e, en menor medida, virus, fungos, arqueas e protistas, que son indispensables para a nosa saúde, pero que tamén poden ser responsables de trastornos e enfermidades. Falamos da microbiota. Un auténtico ecosistema que, nos últimos anos, se revelou como peza chave do noso organismo.
1 Outubro de 2021

Radiografía da microbiota

As últimas investigacións revelan que temos a mesma cantidade de bacterias que de células humanas. Segundo este cálculo, o catedrático de Microbioloxía Ignacio López-Goñi asegura que seriamos “metade humano, metade bacteria. É máis, o ser humano non sería unha unidade independente, senón unha comunidade dinámica e interactiva de células humanas e microbianas”.

Un ecosistema en equilibrio

Nesta comunidade, poboada por máis de 1.000 especies bacterianas diferentes, a gran maioría dos microorganismos atópanse no noso tracto dixestivo, principalmente, no intestino: máis do 90 % residen no colon. Tamén temos microbiota na cavidade oral e nasofarínxea, no tracto xenitourinario, no tracto respiratorio e, ata, no leite materno.

Pode que non sexamos conscientes da súa presenza, pero está máis presente no noso día a día do que cremos. De onde vén o cheiro dos pés, a halitose ou as caries? Que hai detrás de trastornos gastrointestinais ou de intolerancias alimentarias? Máis aínda, as bacterias poden ser a causa oculta das dificultades na concentración e memoria, de enfermidades autoinmunes, de problemas dermatolóxicos e de dores articulares. Estas desordes poden xurdir cando o ecosistema bacteriano perde o seu equilibrio e se altera a súa composición e diversidade.

A harmonía da nosa microbiota intestinal inflúe en como facemos a dixestión e en que medida dixerimos e absorbemos os compoñentes dos alimentos, porque se encarga de aproveitar os nutrientes que non son dixeribles no estómago e no intestino delgado e de producir nutrientes esenciais como algunhas vitaminas, aminoácidos e ácidos graxos. Por exemplo, como explica a doutora en Ciencias Biomédicas Sari Arponen, as persoas que teñen unha enfermidade de Párkinson, cando beben leite, poden ter unha alteración da microbiota que provoca a produción dun metabolito neurotóxico como é o sulfato de indoxilo . Por esa razón, os pacientes con esta patoloxía quizais deberían deixar de beber leite.

Bacterias boas e malas

A gran maioría das nosas bacterias (arredor do 90 %) pertencen aos filos Bacteroidetes e Firmicutes (un filo é unha categoría taxonómica que engloba familias, xéneros, ordes…). De forma moi simplificada, poderiamos dicir que as primeiras son as “boas” e as segundas, as “malas”. A clave para a nosa saúde é o equilibrio: trátase de que haxa unha ratio adecuada entre estes dous filos de bacterias e que, se se rompe, non sexa a favor das Firmicutes. En persoas con distintas enfermidades, como obesidade, patoloxías metabólicas ou autoinmunes, viuse que hai menos diversidade que nas persoas sas. Xa que logo, interésanos unha microbiota variada.

Non hai dúas iguais

Cada un de nós ten unha microbiota diferente, ata o punto de que a súa composición é tan persoal como a pegada dactilar. A esta diversidade súmase a falta de estudos sobre a microbiota sa, xa que a maioría céntrase en persoas con algún problema de saúde, polo que resulta moi difícil definir a excelencia. O importante para falar dunha microbiota sa é, precisamente, o equilibrio entre as diferentes familias de microorganismos, así como a súa diversidade. Hai que distinguir entre:

  • Eubiose. Con este termo referímonos a unha microbiota normal e equilibrada que poida “beneficiarnos dos seus efectos positivos sobre a saúde a nivel metabólico, inmunitario, neuronal e de barreira protectora”, explica Eva Gosenje, dietista-nutricionista do Grupo Eroski.
  • Disbiose. A miúdo prodúcense cambios cuantitativos ou cualitativos da composición da nosa microbiota, e isto pode provocar alteracións no seu funcionamento. Ese desequilibrio bacteriano pode producirse por moitísimos motivos: alimentación, toma de fármacos, estrés, sedentarismo, consumo de tóxicos (tabaco e alcohol…). Trátase, sobre todo, de factores que poden facer diminuír as bacterias beneficiosas ou aumentar as patóxenas.

Para que funciona? 

A microbiota realiza máis de 20.000 funcións que as células humanas non poden facer. Deste xeito, os microorganismos teñen unha relación simbiótica connosco: deixámoslles un lugar para vivir e proporcionámoslles os nutrientes que precisan (dámoslles casa e comida, poderiamos dicir); a cambio, eles levan a cabo traballos que non podemos realizar por nós mesmos:

  • Función metabólica. Axúdannos coa dixestión ao fermentar alimentos non dixeribles. O director da Unidade de Investigación do Sistema Dixestivo no Hospital Universitario Vall d’Hebron, Francisco Guarne pon un exemplo: “Nos vexetais hai hidratos de carbono que non podemos metabolizar, polo que chegan intactos ao intestino. Alí sérvenlles de alimento ás bacterias, que os metabolizan e xeran butirato, co que se alimentan ás células epiteliais que cobren o intestino”.
  • Función de barreira. Protexer a barreira intestinal é moi importante, xa que serve para evitar o paso ao torrente sanguíneo de substancias tóxicas. Se a barreira está furada (hiperpermeabilidade intestinal) e pasan os tóxicos, o sistema inmune poñerase alerta e provocará unha inflamación de baixo grao, que é a orixe de moitas enfermidades autoinmunes.
  • Función de defensa. Ao longo da nosa evolución como especie, no transcurso de millóns de anos, as bacterias axudáronlles ás células do sistema inmune a identificar ameazas. “A microbiota favorece a comunicación co sistema inmunitario e permítenos mantelo en bo estado para combater as enfermidades infecciosas, o que axuda a evitar patoloxías autoinmunes ou alerxias”, explica Sari Arponen, doutora do Servizo de Medicina Interna do Hospital de Torrejón.

Factores que afectan á microbiota

Dixemos que a composición da microbiota é tan persoal como unha pegada dactilar. Pero de que depende que teñamos esas diferenzas en número e diversidade? A resposta rápida é de todo. Porque, desde que nacemos ata que morremos, as nosas accións, relación coa contorna ou alimentación van ir modulando a nosa microbiota.

  • Nacemento. Aínda que estamos afeitos a pensar no intestino cando oímos falar de microbiota, tamén hai bacterias noutras zonas. Entre elas, na mucosa vaxinal. No nacemento prodúcese un transvasamento destas bacterias beneficiosas da nai ao bebé a través da canle do parto. Dado que isto non se dá nos casos de cesárea, hai especialistas que suxiren impregnar unha gasa no fluxo vaxinal da nai e aplicalo polo corpo do bebé para transmitirlle esa protección inicial.
  • Lactancia materna. Durante moito tempo pensouse que o leite materno era estéril, pero hoxe demostrouse que está colonizado por bacterias. Álex Mira, director do laboratorio de Microbioma Humano na Área Xenómica e Saúde da Fundación FISABIO, é coautor dun estudo no que se trazou o mapa da microbiota bacteriana no leite materno. Neste estudo, identificáronse máis de 700 especies, aínda que se segue sen determinar todas as súas funcións. “Ao principio pensabamos que eran unha axuda á dixestión, pero cada vez cobra máis forza a idea de que favorecen o desenvolvemento do sistema inmune do bebé e lle axudan a distinguir o propio do alleo”, afirma Mira.
  • Xenética. Non só herdamos os ollos azuis ou o sentido do ritmo. Ao parecer, tamén os nosos xenes poden influír en cales son os microorganismos predominantes na nosa microbiota. Un estudo estadounidense de 2016 e publicado na revista científica Cell Host & Microbe revelou como os xenes teñen un impacto no tipo e na cantidade de bacterias que se aloxan no noso intestino.
  • Patoloxías. Movémonos entre o ovo e a galiña, nese que foi primeiro. Se unha microbiota desequilibrada causou unha enfermidade ou se unha patoloxía foi a orixe dun desequilibrio bacteriano. O investigador do CSIC Manuel Ferrer, coautor dunha investigación arredor dos efectos de certas patoloxías na nosa microbiota intestinal, apunta que “algunhas enfermidades autoinmunes, como o lupus, a enfermidade de Crohn ou a artrite reumatoide poden afectar á microbiota moito máis que outros factores como a obesidade, a idade, a dieta ou o tabaco”.
  • Fármacos. Os antibióticos arrasan coa microbiota e poden producir trastornos importantes, sobre todo, porque ese baleiro de bacterias beneficiosas podería ser ocupado por microorganismos patóxenos, como o Clostridium difficile, que pode causar diarrea e afeccións intestinais máis serias e desencadear un proceso inflamatorio. Pero non son só os antibióticos. Hoxe sábese que un de cada catro medicamentos pode ser capaz de modificar a microbiota. E iso pode ter un efecto negativo, pero, nalgúns casos, tamén positivo. Así, un dos fármacos tradicionais para tratar a diabetes cambia a composición da microbiota cun efecto metabólico favorable, xa que elimina bacterias nocivas e aumenta as positivas.
  • Exercicio. Unha revisión de 18 artigos científicos desenvolvido na Universidade de Granada demostrou que existe unha asociación positiva entre a actividade física e a diversidade e composición da nosa microbiota.
  • Estrés, ansiedade e o eixe intestino-cerebro. Existe unha conexión pola cal o estrés e as emocións repercuten no noso benestar intestinal; agora ben, trátase dun eixe bidireccional e, de feito, cada vez estúdase máis como a microbiota pode axudar a explicar algunhas das máis frecuentes enfermidades neurolóxicas, como o Alzheimer, a enfermidade de Párkinson ou a esclerose múltiple.
  • Idade. Na primeira infancia a microbiota dependerá basicamente do modo de nacemento, da lactancia, do estado de saúde da nai, da xenética… A medida que imos cumprindo anos, continuamos interferindo na nosa microbiota segundo os nosos hábitos. Na vellez obsérvase unha menor diversidade bacteriana e un incremento das potencialmente patóxenas.

Trastornos relacionados coa microbiota

Existen enfermidades que están directamente relacionadas coas alteracións na microbiota. Estas patoloxías poden afectar a varias partes do corpo:

Estómago e intestino

  • SIBO (Small Intestinal Bacterial Overgrowth). O trastorno de sobrecrecemento bacteriano do intestino delgado prodúcese cando hai un aumento anormal das bacterias no intestino delgado. Neste, a diferenza do que ocorre no intestino groso, a cantidade de bacterias é baixa, pero existen diferentes causas que poden alterar este equilibrio. En xeral, son situacións nas que se enlentece o tránsito intestinal (diverticulose, enfermidade celíaca, poscirurxías…) e os nutrientes permanecen máis tempo no intestino delgado servindo de caldo de cultivo para as bacterias. Trátase dun desequilibrio na microbiota que pode ocasionar síntomas dixestivos, cutáneos, dores articulares, trastornos autoinmunes… Hai que tratalo con medicación (antibióticos) e cunha dieta específica, baixa en FODMAP (frutooligosacáridos e galactooligosacáridos), un tipo de hidratos de carbono que non se dixiren totalmente no intestino delgado, como a frutosa ou a lactosa.
  • Helicobacter pylori. O descubrimento desta bacteria nos anos 80 serviu para axudarlles a moitas persoas con úlceras gástricas e duodenais. A infección prodúcese cando esta bacteria coloniza o estómago, xa que é capaz de sobrevivir en ambientes ácidos. A partir dese momento, desenvolvéronse combinacións de antibióticos para eliminala, pero cada vez hai máis evidencias sobre que hai que avaliar individualmente cada caso. Segundo adianta Eva Gosenje: “Parece que acompañar os antibióticos con probióticos dá mellores resultados, aumenta os efectos secundarios e a eliminación da bacteria. Transmítese sobre todo de persoa a persoa por contacto de saliva ou materia fecal, pero tamén a través de alimentos e augas contaminadas”.
  • Estrés dixestivo. O estrés emocional sostido pode producir unha alteración da microbiota, unha disfunción da barreira intestinal e unha menor recuperación da mucosa dixestiva.
  • Enfermidades inflamatorias autoinmunes. Crohn, artrite, psoríase… Na súa orixe únense a xenética, o ambiente e a microbiota nas enfermidades inflamatorias intestinais (EII), e parece que a relación pode ser bidireccional. A disbiose pode ser factor de risco e ao revés, as EII poden ser factor de risco de disbiose. O tratamento dependerá das súas causas e da sintomatoloxía.

Boca e farinxe 

  • Periodontite e caries. Na nosa boca atopamos máis de 700 especies diferentes de bacterias e en cada milímetro de saliva pode haber entre 10 e 100 millóns de microorganismos. Por iso, a hixiene bucal é fundamental para eliminar a placa dental. Se deixamos que se acumule, o líquido xenxival fará que as bacterias se multipliquen, causando aínda máis inflamación.
  • Endocardite. O peor dunha disbiose bucal non é a caries, nin sequera a enfermidade periodontal. O maior risco é que estas bacterias patóxenas poidan chegar a zonas do organismo, como as válvulas cardíacas, onde poden causar graves problemas. É o caso das endocardites bacterianas. Tamén se viron casos de cancro de colon nos que están implicadas unhas cepas, as Fusobacterium, procedentes da boca.
As cousas polo seu nome: que é que?

Non son sinónimos porque expresan entidades diferentes, pero estes dous conceptos están intimamente relacionados:

Microbiota. É o conxunto de microorganismos que residen no noso corpo. Aí entran as bacterias e, en menor cantidade, virus, fungos e outros tipos de microorganismos.

Microbioma. Cada un dos microorganismos que forman parte da microbiota ten o seu propio xenoma. Á colección de todos os xenes dos membros dunha microbiota chámaselle microbioma. Se o xenoma humano consta duns 23.000 xenes; a microbiota contén centos de miles de xenes que ofrecen funcións complementarias ás das nosas células.

Prebióticos vs probióticos: estas son as diferenzas

Que son?

Prebióticos. Compostos dalgúns alimentos vexetais que o organismo non pode dixerir, polo que pasan a través do sistema dixestivo para converterse en alimento para os microorganismos que habitan no colon. Ao servir de comida para as bacterias sas do intestino, proporcionan un beneficio para a saúde da persoa que os toma. Os máis estudados son os oligosacáridos e a inulina, pero tamén exercen esta acción algúns ácidos graxos poliinsaturados, compostos fenólicos e parte da fibra dietética.

Probióticos. Microorganismos vivos, xeralmente cepas específicas de bacterias, que se engaden directamente á microbiota intestinal. Só se se administran en cantidades suficientes poden achegar algún beneficio para a saúde das persoas. Os probióticos máis estudados son distintos tipos de bacterias e lévedos.

Onde os atopamos?

Prebióticos. En alimentos de orixe vexetal: cereais como a avea, a cebada ou o arroz, tubérculos, bulbos, raíces e pasta cocida e arrefriada. Ademais en vexetais como a alcachofa, o espárrago, o allo, a cebola ou o porro.

Probióticos. Nalgúns alimentos fermentados, como o iogur, o quefir ou o xucrute caseiro (repolo fermentado). O pan, o viño, o chocolate ou as conservas en vinagre non son probióticos, xa que durante o seu proceso de elaboración, destruíronse os organismos vivos.

Que efecto teñen sobre a saúde?

Prebióticos. O seu efecto positivo é indirecto: como son o alimento da microbiota intestinal, equilibran e melloran a cantidade, variedade e actividade dos diferentes tipos de bacterias e outros microorganismos. Estes fabricarán compostos –como ácidos graxos de cadea curta, enzimas, neurotransmisores ou vitaminas–, que proporcionan beneficios no metabolismo das persoas: aproveitan nutrientes, axudan a controlar o peso e os niveis de colesterol e azucre en sangue… Tamén axudan a manter a mucosa intestinal.

Probióticos. Para exercer unha acción no organismo teñen que chegar vivos e en suficiente cantidade ao intestino, o que é difícil porque o ácido gástrico adoita destruílos. Esta cantidade adoita ser moi elevada, de cen a mil millóns de unidades formadoras de colonias (UFC) por doses, dependendo da cepa. Segundo investigadores de Cochrane, só hai evidencia científica do efecto positivo dalgunhas cepas específicas para trastornos como diarreas por antibióticos ou para previr a enterocolite necrotizante (inflamación do intestino groso) en bebés prematuros ou con baixo peso.

E os posbióticos? 

Desde 2010, varios traballos científicos introduciron un novo concepto: os posbióticos. Defínenos como aquelas substancias producidas pola fermentación das bacterias, é dicir, polos probióticos, e que poden exercer efectos positivos na saúde a nivel nutricional, metabólico e inmunitario. Os máis estudados son os ácidos graxos de cadea curta, neurotrasmisores, varios tipos de nutrientes, péptidos antimicrobianos ou as enzimas activas fronte a hidratos de carbono. Actualmente, estanse estudando os seus beneficios, como os das enzimas, que axudan aos probióticos a dixerir as fibras. Ata a data descubríronse uns 500 posbióticos.

Así se alimentan as nosas bacterias

Estas son as substancias que mellor lles sentan ás nosas bacterias e os alimentos que as conteñen e que, xa que logo, deben estar suficientemente presentes na nosa dieta.

Fibras altamente fermentables 

Nos últimos anos, multiplicáronse as investigacións arredor destas fibras e os seus efectos beneficiosos sobre a saúde. Non somos capaces de dixerilas nin de asimilalas, polo que chegan ao intestino groso intactas e alí son fermentadas polas bacterias. Son, xa que logo, prebióticos.

  • Pectinas (mazás, cenoria). É a fibra máis fermentable e favorece a diversidade bacteriana. Para que alimenten a nosa microbiota, estes alimentos teñen que estar cociñados, non crús.
  • Amidón resistente (patacas, batatas, arroz e pasta). Neste caso, os alimentos deben ser cociñados primeiro e arrefriados despois. O obxectivo é que o amidón modifique a súa estrutura e sexa capaz de resistir o proceso dixestivo. Así poderase fermentar e producir os ácidos graxos de cadea curta.
  • Mucilaxes (sementes de liño e de chía). Se tomamos estas sementes tal cal, pasarán polo noso intestino e excretarémolas sen máis. Para obter a súa fibra debemos remollalas en auga e deixar que espese o líquido.
  • Frutooligosacáridos (espárrago, cebola ou porro). Son un tipo de fibra alimentaria soluble que destaca pola súa capacidade para modificar a composición da microflora do colon.
  • Inulina (chicoria, allo, alcachofa ou plátano). Tamén son un tipo de fibra soluble que serve de alimento para a microbiota intestinal.
  • Galactooligosacáridos (leite materno). Estimula o crecemento das bacterias boas no intestino do bebé, por iso se engade tamén nalgúns leites de fórmula.

Polifenois

Atópanse en alimentos de orixe vexetal e destacan pola súa alta capacidade antioxidante. Tamén favorecen o desenvolvemento das bacterias beneficiosas. Aínda que o viño e o aceite tamén os conteñen, só chegan ao intestino groso os que van acompañados de fibra, polo que nestes produtos perden os seus beneficios.

  • Froitos vermellos.
  • Froitos secos (especialmente améndoas, noces e abelás).
  • Cacao con máis do % de pureza.
  • Especias (principalmente anís estrelado, menta seca, xenxibre, cúrcuma e canela).

E se a transplantamos?

Hai anos que se investigan as posibilidades que pode ter un transplante de microbiota. A idea é ver se bacterias procedentes dun doante san poden restaurar o equilibrio ecolóxico do intestino dunha persoa doente. Neste sentido, desde o laboratorio de Microbiota do Grupo de Investigación en Fisioloxía e Fisiopatoloxía Dixestiva do Hospital Vall d’Hebron, realizouse un estudo en animais, publicado na revista EBioMedicine, que demostra que o transplante de microbiota fecal restaura a microbiota intestinal. En combinación con antiinflamatorios, podería axudar a tratar as enfermidades inflamatorias intestinais, como a colite ulcerosa ou a enfermidade de Crohn.

Inflúe na covid?

A microbiota tamén garda relación co coronavirus. Así, viuse que a microbiota nasofarínxea dos pacientes con covid-19 é diferente á das persoas sas. Un dos aspectos interesantes é que en pacientes con covid leve vese que hai un maior número de fusobacterium periodonticum, o que suxire que este microorganismo podería protexer contra as formas máis severas da enfermidade. Igualmente, viuse que a microbiota intestinal tamén pode incidir nunha covid máis ou menos grave.

Tamén no apéndice 

No apéndice hai bacterias e tradicionalmente pensouse que, centos de miles de anos atrás, estas bacterias tiveron a misión de axudar aos nosos antepasados a dixerir a celulosa das plantas. Hoxe, esa función xa non sería necesaria e, xa que logo, o apéndice sería un órgano inútil, vestixial. No entanto, en 2007, publicouse un estudo que suxería que ese almacén de bacterias podía ter unha utilidade: no caso de que unha infección arrasase coa nosa microbiota, as bacterias do apéndice actuarían como reservorio para poder repoboar o noso intestino.