Obesidade infantil: a outra gran pandemia silenciosa

Obesidade infantil: a outra gran pandemia silenciosa

Analizamos unha serie de indicadores de cada rexión para saber como se enfronta o problema desde tres ámbitos: a contorna, os hábitos saudables e o exercicio físico. Aínda queda moito por facer.

Por primeira vez na historia, a xeración actual de nenos e nenas vivirá menos que os seus pais. O motivo: a obesidade infantil. O exceso de graxa está acirrando a prematura aparición nos mozos de enfermidades que ata agora foran propias de adultos como a diabetes tipo 2, as enfermidades coronarias, a hipertensión arterial, o infarto cerebral ou a apnea do sono. E o seu crecemento é imparable. Segundo a Organización Mundial da Saúde, desde 1975, a obesidade triplicouse en todo o mundo. É un evento global que tamén lles afecta aos nenos e nenas españois. Catro de cada dez xa padecen exceso de peso. Que hai detrás deste cambio? Que podemos facer para mitigar os seus efectos? Estamos a tempo?

Ao longo dos últimos nove meses, EROSKI CONSUMER tratou de dar respostas a estas preguntas acompañados por especialistas de todos os ámbitos de responsabilidade nesta chamada “enfermidade das enfermidades”: Administración, sanidade, industria, familia, escolas, científicos, divulgadores e medios de comunicación. Nove capítulos que nos invitaron a reflexionar e botar luz sobre o camiño que debemos seguir para frear a este xigante. Neste capítulo final mostramos as conclusións ás que chegamos e poñemos o foco nas comunidades autónomas. Analizamos unha vintena de variables determinantes no problema do exceso de peso, co obxecto de discernir ata que punto nacer nunha comunidade ou outra é determinante.

 

Como inflúe a pobreza e o gasto sanitario

A contorna na que vivimos é determinante á hora de desenvolver obesidade infantil. As administracións públicas a través das súas políticas marcan diferenzas. Un maior gasto sanitario, unha mellor atención pediátrica na que os recursos si importan e, sobre todo, o volume de poboación con menos recursos económicos debuxan un mapa no que a obesidade e o sobrepeso infantil se agravan de norte a sur.

As institucións, conscientes de que nos atopamos ante un problema de saúde pública, levan anos traballando. En 2005 o Goberno de España lanzou a Estratexia NAOS (Nutrición, Actividade Física e Prevención da Obesidade) co fin de desenvolver accións ou intervencións, conforme á evidencia científica e en todos os ámbitos da sociedade, para inverter a tendencia crecente do sobrepeso entre os españois. Segundo recoñeceu o ministro de Consumo, Alberto Garzón, na entrevista concedida para este especial sobre a obesidade infantil de EROSKI CONSUMER, a estratexia non está funcionando e aínda se rexistran “baleiros” que impiden frear as cifras.

Os datos falan por si sós. Segundo datos do Ministerio de Sanidade correspondentes a 2017, a media de obesidade (índice de masa corporal superior a 30) en nenos de dous a 17 anos é de 10,3%. É máis, o Estudo Nutricional da Poboación Española (ENPE), promovido pola Fundación Eroski, revela que a prevalencia da obesidade en menores de 25 anos en España aumentou durante o século XXI entre un 3% e un 5% en función do grupo de idade. E este exceso de peso carrexará na idade adulta numerosas complicacións de saúde, como a diabetes e as cardiopatías, e por primeira vez unha menor esperanza de vida, tal e como recoñece Idoia Labayen, profesora de Ciencias da Saúde da Universidade Pública de Navarra.

As diferenzas norte-sur

Por comunidades, a máis castigada por esta “pandemia” sería Murcia, onde catro de cada 10 menores teñen sobrepeso e obesidade. Seguida de Canarias co 35,5% e Andalucía co 33,4%. As tres aparecen entre as cinco comunidades coa maior taxa de pobreza de España. Falamos do fenómeno coñecido como pobresidade, que indica que a taxa de obesidade infantil é o dobre entre as familias cunhas rendas máis baixas que naquelas con rendas máis altas, segundo datos do informe Aladino 2019, do Ministerio de Consumo e a Axencia Española de Seguridade Alimentaria (AESAN).

Este estudo corrobora o vínculo obesidade-pobreza. As familias coas rendas máis baixas acoden a establecementos de comida rápida máis a miúdo que as máis acomodadas polos seus baixos prezos: un 18,5% come nestes restaurantes polo menos unha vez por semana fronte ao 10,7%. Ademais, os nenos con menos recursos consomen máis lamberetadas que os avantaxados (11,5% fano varias veces ao día fronte ao 3,9%). Moitas veces, estes produtos son o único xeito coa que as familias poden “premiar” os máis pequenos. Conscientes desta realidade, o pasado xaneiro aprobouse un Real decreto lei para protexer as persoas máis vulnerables no consumo, definindo así mesmo a figura da persoa consumidora vulnerable na que se inclúen nenos e nenas e persoas de idade avanzada.

E se Murcia sae mal parada neste ránking, no outro extremo está Navarra, coa renda máis alta de España e tamén cos mellores datos respecto desta patoloxía: só o 1,4% dos menores navarros padece obesidade e o 15% ten algún tipo de sobrepeso. Seguidos de Aragón e Galicia, onde un de cada cinco menores supera a barreira do exceso de peso. Na metade da táboa, atópanse País Vasco e Cataluña. En ambas as comunidades adoptáronse distintas estratexias para ser máis eficaces na loita contra a obesidade e adoptáronse con éxito medidas pioneiras, como a subida de impostos ás bebidas azucradas que se levou a cabo en Cataluña e que, segundo se anunciou o pasado mes de outubro, ía facer súa o Ministerio de Consumo para aplicarse en todo o país.

Pola súa banda, o País Vasco desenvolveu o Plan dos 1.000 días, cuxas conclusións están a piques de ver a luz. Esta comunidade descarta os plans a moi longo prazo e, por iso, fixa 1.000 días para cumprir obxectivos saudables, como aumentar nun 20% o número de menores que consomen froita e verdura, reducir o consumo de sal un 20%, rebaixar os azucres libres na dieta nun 20% e lograr que o 50% dos axentes e iniciativas que traballan a favor da alimentación saudable o fagan de forma aliñada. Obxectivos reais nun tempo razoable.

As carencias da sanidade

O certo é que os datos de obesidade en España non melloran, polo que aínda queda moito por facer. Máis se cabe se, segundo os datos da OMS, esta prevalencia é das máis altas de Europa, só por detrás de Grecia e Italia. En materia de sanidade, a incorporación de dietistas e nutricionistas ao Sistema Nacional de Saúde podería marcar a diferenza. Pode parecernos insólito, pero estes profesionais non se atopan dentro da sanidade pública na maioría das comunidades autónomas, aínda que si noutros países europeos como Francia.

A súa incorporación é unha antiga demanda deste sector: se tanto se insiste en que a obesidade infantil é multicausal e debe abordarse de forma multidisciplinar, parece evidente que este profesional titulado, experto en alimentación, pode ser moi eficaz para combatela. Segundo unha revisión sistemática publicada en 2015, da que se fai eco o Consejo General de Colegios Oficiales de Dietistas-Nutricionistas (CGCODN), incorporar a estes profesionais en Atención primaria podería aforrarlle ao sistema de saúde ata 105 euros por cada euro investido, mediante a redución das admisións hospitalarias e o tratamento médico. Estas cifras están baseadas nos datos de varias investigacións internacionais sobre o tema.

Aínda que se avanzou moito nos últimos anos, o número de colexiados dietistas-nutricionistas por cada 1.000 habitantes en España segue sendo insuficiente. Segundo os últimos datos do CGCODN, na actualidade hai 5.715 especialistas. Suficientes para atender a ese 40% da poboación nova con exceso de peso? É significativo que a comunidade con menor taxa de sobrepeso é a que máis dietistas-nutricionistas ten. Falamos de Navarra, onde hai catro profesionais por cada 1.000 habitantes. Vai seguida de Cataluña, a primeira comunidade en ofertar estudos superiores desta especialidade, con dúas. Á cola, Estremadura e Canarias, con menos de dous profesionais por cada 1.000 habitantes.

Para o médico José Serrano, membro da Asociación Española de Pediatría, os dietistas-nutricionistas deberían ter as súas consultas “porta con porta” coas dos pediatras nos centros de saúde para traballar de xeito coordinado. Con todo, o tratamento dos problemas derivados da obesidade infantil segue recaendo na Atención primaria. Un sector que sofre o mesmo problema en canto á falta de recursos: a media en España é dun pediatra por cada 1.000 menores.

E a falta de pediatras

A diferenza por comunidades autónomas apenas varía. O rango oscila entre o 1,27 e o 0,87, coa Comunidade Valenciana, Asturias e Canarias na cabeza. No outro extremo, Cataluña e Madrid, onde non chegan a un. Trátase de dúas das catro rexións con maior PIB per cápita. Con todo, ambas as comunidades sitúanse na metade baixa da táboa no que respecta ao gasto sanitario por habitante. Máis de 500 euros por persoa de diferenza entre o que destina Navarra, que se sitúa á cabeza dese investimento con 1.843 euros, e Madrid, penúltima na táboa con 1.320 euros, que apenas achega 78 euros máis que Andalucía. Cataluña atópase lixeiramente por baixo da media nacional, que está nos 1.574 euros por cidadán.

Ante esta escaseza de medios, existen algunhas iniciativas particulares para avanzar na loita contra a obesidade infantil. Un exemplo é a realizada polo Colegio de Médicos de Bizkaia en 2013, que puxo en marcha unha campaña formativa para educar a menores e pais sobre a importancia dunha boa alimentación. Para expertos como Serrano, colaborador do programa Infancia e Dieta Mediterránea (Infadimed), que promove a dieta mediterránea entre o alumnado de entre tres e nove anos, estes baremos son insuficientes. “Se permitisen que a Atención primaria puidese dedicar máis tempo, que dietistas-nutricionistas participasen nas consultas, que non deixasen que a industria alimentaria campase ás súas anchas e que puxesen impostos aos produtos azucrados, todo levaría unha canle moito máis lóxica”, aseguraba este pediatra a EROSKI CONSUMER no especial de xuño de 2021.

Investir para aforrar

Atallar esta enfermidade crónica supoñería, ademais, un respiro ás arcas da sanidade pública. Segundo os datos da Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico (OCDE), cada español paga 265 euros de impostos ao ano para tratar os problemas de saúde xerados pola obesidade e o sobrepeso. En cómputos xerais, o gasto público destinado ao tratamento desta enfermidade e as patoloxías asociadas ascende a 2.500 millóns de euros, o 9,7% do total do gasto en saúde do país, segundo o Libro Branco Costes sociales y económicos de la obesidad y patologías. E vai en aumento: a Asociación Europea para o Estudo da Obesidade (EASO, polas súas siglas en inglés) estima que, en 2030, a obesidade supoñerá un gasto de 3.081 millóns de euros anuais para os españois.

Con todo, as actuacións de saúde pública para promocionar estilos de vida saudables teñen un impacto positivo sobre a saúde da poboación e supoñen un excelente investimento. Segundo desvela a OCDE no informe A pesada carga da obesidade, publicado antes da pandemia, un paquete de comunicacións con regulación de publicidade, etiquetado de alimentos e campañas de comunicación masiva aforraría 41 millóns de euros en custos en saúde en España ao ano. Adicionalmente, lograr unha redución calórica do 20% nos alimentos con alto contido en azucre, sal, calorías e graxas saturadas podería previr 472.000 enfermidades non transmisibles de aquí ao ano 2050, aforrar 169 millóns de euros ao ano en custos sanitarios e aumentar o emprego e a produtividade nunha contía equivalente a 13.000 traballadores a tempo completo por ano.

 

A importancia de comer ben e durmir o necesario

Os cambios sociais están trastornando os hábitos saudables e, polo tanto, abrindo as portas á obesidade. A falta de tempo nunha sociedade que pisou o acelerador favoreceu o que os ultraprocesados e a comida rápida substitúan nos nosos menús a dieta mediterránea. Considerada pola Unesco como Patrimonio Inmaterial da Humanidade, este patrón de alimentación saudable tamén inclúe entre as súas recomendacións exercicio físico e un descanso adecuado.

Conscientes diso, as institucións aceleraron o ritmo para actuar nestas frontes. En outubro de 2021, o ministro de Consumo, Alberto Garzón, anunciou que regularía os horarios para emitir publicidade de alimentos e bebidas non saudables, dirixida á poboación infantil e adolescente. Unhas semanas despois, o Ministerio publicaba en colaboración coa nutricionista Marián García, a popular Boticaria García, o recetario Comida rápida, barata y saludable baseado no modelo do Prato de Harvard, unha guía deseñada pola Escola de Saúde Pública de Harvard para crear comidas saudables e equilibradas, que defende que a achega principal do día debe proceder de froitas , vexetais e hortalizas.

O poder da industria

Estas medidas, que buscan incentivar o consumo de produtos máis saudables, recibiron críticas por certo sector da industria alimentaria. Unha industria que está controlada por 10 grandes multinacionais: a suíza Nestlé, a francesa Danone, a británica Associated British Foods e as estadounidenses PepsiCo, Unilever, Coca-Cola, Mars, Mondelez, Xeneral Mills e Kellogg’s.

Trátase de grandes conglomerados cunha ampla oferta de produtos, a miúdo pouco recomendables e en tamaños que destorcen a idea de ración. Detrás dos alimentos favoritos entre os nenos hai moito azucre, pero tamén sal e graxa. A industria non crea esa necesidade nos pequenos, pero aprovéitaa e amplifica engadindo azucres. Tamén abusa do sabor fácil do salgado ou das texturas zumarentas que proporcionan os alimentos graxos.

Unha industria que emprega estratexias de neuromarketing para aumentar as súas vendas e gañarse a este público. Agasallos, promociones, descontos, avales de sociedades científico-sanitarias e alegaciones nutricionales como “fresco”, “natural”, “bo para os ósos”, “axuda ao crecemento dos nenos”. En España existe unha guía pola que a propia industria autorregula a publicidade de alimentos dirixida a menores de 12 anos, o Código PAOS, pero os expertos coinciden en que non funciona. “Os acordos voluntarios só serán efectivos si as autoridades supervísanos e contan con sancións. Habería que establecer unha regulación específica para os produtos dirixidos a menores de 16 anos, como xa fan en Portugal”, explicaba o experto en Alimentación, Seguridade Alimentaria e Nutrición Rafael Urrialde no número de maio de 2021 de EROSKI CONSUMER.

A dieta meditarránea

Unha boa alimentación, é dicir, unha dieta suficiente e equilibrada combinada co exercicio físico regular, é clave para combater a obesidade e outras enfermidades. Por iso, debemos ter coidado co que levamos á boca. Para Andreu Raya Demidoff, presidente da ONG Deporte para a Educación e a Saúde, a receita máxica para comer saudable é cociñar. “A falta de tempo e de ganas para cociñar impiden seguir a dieta mediterránea, que tan bos resultados ofrece en materia de saúde e sostibilidade”, explica.

Co obxecto de demostrar que este tipo de alimentación é eficaz para combater a obesidade xuvenil e para promover un estilo de vida máis saudable, o centro tecnolóxico Eurecat iniciou o pasado ano no proxecto europeo Med4Youth o primeiro estudo clínico de intervención nutricional que avalía os efectos da dieta mediterránea fronte á obesidade en adolescentes de entre 13 e 17 anos en España, Portugal e Italia.

A obesidade non deixa de ser unha enfermidade social que ten que ver con aspectos económicos e culturais. Nas últimas décadas creceu de xeito exponencial o consumo de ultraprocesados pola combinación de baixos prezos, alta palatabilidade que estimula unha maior inxesta, e agresivas campañas de publicidade, que converten a estes produtos en “un problema de saúde pública de primeira orde”, admite Miguel Ángel Royo-Bordonada, presidente da Asociación Madrileña de Salud Pública.

 

Auxe dos ultraprocesados

En 2019, o Informe do Consumo de Alimentación en España elaborado polo Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentación, desvelaba que unha de cada tres persoas escolle a comida rápida fronte a opcións máis saudables para comer fóra da casa. Ese mesmo informe reflectía que, de media, cada español consome 5,81 quilos de bolaría ao ano.

Neste sentido, o Ministerio de Consumo comezou a traballar nunha lei que limitará os anuncios de alimentos prexudiciais para os nenos e nenas patrocinados por famosos, aumentará o target de idade ata os 15 anos e restrinxirá a marxe do que se considera “comida saudable”. O obxectivo é pararlle os pés a unha industria que, por medio da publicidade, contribúe ao sobrepeso e a mala nutrición dos nenos españois.

A incorporación á dieta deste tipo de produtos , unido a unha escaseza de nutrientes como ácidos graxos omega-3, ferro, calcio e vitaminas A, C e D, demostra que a pauta de alimentación que seguen os nenos e nenas españolas “é mellorable”, segundo revelou recentemente o estudo EsNuPI, promovido pola Fundación Iberoamericana de Nutrición (FINUT) e a Fundación Española da Nutrición (FEN). Esta investigación indica, ademais, que as súas dietas teñen un déficit de lácteos e que inxiren excesivas graxas saturadas, azucres e proteínas.

De xeito complementario, o Estudo sobre Condutas dos Escolares Relacionadas coa Saúde (Health Behaviour in School-aged Children, HBSC, polas súas siglas en inglés), publicado en 2020 e recoñecido como estudo colaborador pola OMS, revela que só o 34,7% dos españois de entre 11 e 18 anos come froitas a diario, que o 15,2% consome cada día doces e o 24,6%, refrescos. Estes dous últimos indicadores son un exemplo de alimentos e bebidas ricas en azucres, sal e graxas de baixa calidade, que para Royo-Bordonada, son o principal factor causante da malnutrición no mundo.

“Os produtos ultraprocesados e o seu consumo non só provocan obesidade por exceso de inxesta calórica, senón tamén alimentación insalubre e desnutrición por mala calidade nutricional e desprazamento na dieta de alimentos saudables, frescos ou minimamente procesados”, explica.

Segundo o estudo, que se basea nunha enquisa a 40.495 adolescentes españois, obsérvanse diferenzas entre as comunidades do norte e do sur. País Vasco e A Rioxa son as que obteñen mellores notas en bos hábitos alimenticios. A estes súmanse Navarra, que destaca polo baixo consumo de doces e refrescos; Asturias e Aragón, por superar a media do consumo de froitas diarias, e Cantabria, por ser a segunda comunidade onde menos doces comen os mozos, despois de Navarra. No outro extremo, situaríanse os dous arquipélagos e Cataluña como as rexións que menos froitas consumen; Andalucía, Castela-A Mancha e Estremadura, destacan pola notable inxesta de doces e refrescos.

O sono afecta ao sobrepeso

A relación entre o sono e a obesidade leva apenas uns anos encima da mesa. Estudos como o elaborado pola neurofisióloga Teresa Canet e publicado na Revista de Neurología mostraba xa en 2016 ese estreito vínculo e concluía que os nenos que durmían menos do necesario desde os tres anos tiñan máis probabilidade de padecer sobrepeso aos sete anos. O sono regula o equilibrio entre a leptina, a hormona que diminúe o apetito, e a produción de ghrelina, hormona que o aumenta.

Se durmimos pouco ou mal aumenta a ghrelina e, xa que logo, o noso apetito. Con todo, esta hormona, como explica Canet, é caprichosa e sente predilección por alimentos de alta densidade enerxética como as graxas ou hidratos de carbono refinados. Iso favorece a prevalencia do sobrepeso e a obesidade e, a longo prazo, da diabetes tipo 2. Máis aínda, “ao estar máis cansos redúcese o exercicio físico e aumenta o sedentarismo durante o día”, asegura. E como dormen os nosos mozos? Segundo a Asociación Española de Pediatría, os adolescentes necesitan durmir entre oito e dez horas diarias e o certo é que ningunha comunidade autónoma o cumpre. O Estudo HBSC revela que dormen entre as 7 horas e 49 minutos dos mozos vascos e as 7 horas e 29 minutos dos murcianos.

A saúde ensínase

Inculcar os bos hábitos pasa por educar nas familias e nas escolas. Nalgunhas comunidades esta educación nutricional xa vén recollida nos pregos de contratación dos comedores escolares, aínda que as asociacións de pais e nais insisten en que é insuficiente. Castela e León anunciou en novembro que o próximo curso poñerá en marcha unha rede que fomentará un estilo de vida saudable entre os escolares. O proxecto Hábitos saludables en la escuela céntrase na alimentación, a actividade física, a prevención do consumo de substancias aditivas, a seguridade viaria e o autocoidado. Aqueles colexios e institutos que apliquen con éxito estas medidas recibirán un incremento da partida para gastos de funcionamento.

Outro exemplo é o Programa Educativo en Alimentación e Hábitos de Vida Saudables (PEAHS), que a Fundación Eroski puxo en marcha en 2013 e no que, ata a data, participaron máis dun millón de escolares. Esta iniciativa dota de ferramentas os centros educativos e familias para poder gozar dunha vida saudable e sostible a través da alimentación e o exercicio físico. Galicia, Baleares, Aragón e Cataluña son as catro comunidades autónomas con máis escolares que participan neste programa. Á cola sitúanse Madrid e Valencia.

 

Nenos máis activos na casa e na escola

Na loita contra a obesidade infantil, o exercicio físico é esa píldora que fai baixar os niveis de graxa no corpo e mellorar a nosa saúde e estado físico. O século XXI trouxo consigo moitos cambios, pero entre eles afianzouse o sedentarismo. Pasamos de levar unha vida activa nas rúas a permanecer nos fogares e mergullarnos diante dunha pantalla. O problema é que os nosos corpos están deseñados para manternos activos e non facelo deteriora aos poucos o noso organismo. A ciencia demostrou que practicar exercicio físico incrementa de forma considerable as posibilidades de que os nosos fillos non sufran enfermidades cardiovasculares, hipertensión, diabetes ou diferentes tipos de cancro na súa idade adulta. Ademais, a actividade física tamén axuda a socializar, favorece a autoestima e mellora o rendemento académico.

As vantaxes son obvias e, con todo, a última edición do estudo Condutas dos Escolares Relacionadas coa Saúde (HBSC, polas súas siglas o inglés), indica que só o 34,8% dos españois entre 11 e 18 anos realiza actividade física polo menos catro días á semana fóra do horario escolar. Pero non todos nos movemos igual. Os mozos asturianos son os máis activos da península e catro de cada dez practica deporte fóra da escola polo menos catro días á semana. Seguidos de Castela-A Mancha, co 38,6%, e Canarias co 38,5%. Na zona baixa da táboa atópanse Valencia (30,7%), Madrid (33,5%) e Castela e León (33,9%).

E si, o sexo importa. O interese da muller polo deporte crece cada ano. Proba diso é que na primeira enquisa de hábitos deportivos que se fixo en España en 1968, un 6,8% das mulleres españolas practicaba algún deporte, fronte ao máis do 18% dos homes. Hoxe en día, un 44,4% de españolas practican deporte habitualmente, pero son eles os que aínda realizan máis deporte: un 51% dos homes. Para recortar esta distancia é necesario unha maior aceptación social da muller deportista, comezando pola figura da nai activa, incorporar referentes no deporte feminino como modelos nas aulas ou facer actividades deportivas en familia.

 

Activos desde pequenos

Para Carmen Pérez-Rodrigo, experta en Medicina Preventiva e Saúde Pública e profesora da Universidade do País Vasco, “a actividade física hai que fomentala desde que os nenos son lactantes, xa que é entón cando os pequenos aprenden a moverse e adquiren todas esas habilidades que lles van permitir desprazarse con máis destreza e, polo tanto, gozar mentres se moven”.

No sedentarismo dos máis pequenos tamén entran en xogo as pantallas. Se antes cando os nosos fillos se aburrían saían á rúa ás presas, saltar ou xogar ao escondite, hoxe en día déixanse seducir polo móbil. Un estudo elaborado pola Universidade Internacional de Barcelona (UIC Barcelona) e publicado en febreiro de 2021 pola revista Healthcare, demostra que o uso abusivo das pantallas aumenta o risco de obesidade nos máis pequenos. Segundo o estudo, existe unha estreita relación entre estar sentado diante dunha pantalla e a inxesta dos alimentos pouco saudables. Ademais, os nenos que pasan máis dunha hora fronte a elas comen máis doces, bebidas azucradas, comida rápida e aperitivos que aqueles que ocupan o seu tempo libre practicando deporte.

A última Enquisa Nacional de Saúde de España (ENSE) revela datos tan preocupantes como o feito de que nove de cada dez escolares de ata 14 anos de Baleares e Estremadura pasan máis dunha hora diaria de luns a venres fronte a unha pantalla. Se temos en conta a apertada axenda do alumnado hoxe en día e que pasan sentados detrás do pupitre un mínimo de sete horas ao día, dedicar tempo fronte a unha pantalla os días lectivos supoñerá en moitos casos rabuñar minutos ao movemento activo e a práctica deportiva. A diferenza con quen menos usan as pantallas de luns a venres redúcese a practicamente a metade. Só o 47,9% dos cántabros e o 55,2% de vascos seguen este mal hábito.

Os proxenitores teñen moito que dicir e facer na regulación destas horas diante dunha pantalla e á hora de animar os mozos a facer deporte. Non hai que esquecer que os adultos exercen un papel referente, como así demostrou un estudo realizado pola Universidade da Rioxa e publicado no Journal of Sports Sciencie and Medicine. Tras analizar a 1.978 alumnos entre 12 e 16 anos, demostrou que, se un adolescente era inactivo, era catro veces máis probable que os seus pais nunca participasen en actividades físico-deportivas no seu tempo libre.

O papel da escola

O colexio tamén desempeña un papel crucial na adquisición desas competencias necesarias para a práctica da actividade física e para que gocen realizándoas, sobre todo porque un 80% dos menores só as realiza durante o horario escolar. E aquí as institucións teñen traballo por facer. España é un dos países europeos que dedica menos horas semanais á Educación Física. A media en educación primaria é de dúas horas á semana, a metade ca en Alemaña.

En España, a Educación Física foi obxecto de recortes polos distintos sistemas educativos que se sucederon nas últimas décadas. O novo currículo que prepara o Ministerio de Educación e Formación Profesional para o próximo curso e cuxo borrador se publicou en decembro reduce a menos de hora e media as horas de Educación Física á semana, é dicir, un 5% menos que na actualidade. Un recorte que denuncian desde o Consello Xeral da Educación Física e Deportiva de España (COLEF) por incumprir o mínimo de tres horas semanais que pide a Unesco, o Consello de Europa e o Parlamento Europeo aos seus estados membros. As comunidades autónomas atópanse nestes momentos traballando sobre este proxecto para establecer os seus complementos horarios. Con todo, desde COLEF advirten que nin sequera con eses incrementos se poderá chegar a ese ansiado mínimo de tres horas.

De momento e ata que se produza o cambio, no curso actual só hai dúas comunidades autónomas que alcanzan as tres horas semanais en primaria: Aragón, que o vén facendo desde hai uns anos, e de xeito máis recente Andalucía. No caso contrario están Madrid –que apenas dedica a metade, é dicir, unha hora e media– e Navarra, cunha media de 1,65 horas. País Vasco, Cataluña e Valencia tampouco alcanzan as dúas horas de media á semana.

Na secundaria, os datos unifícanse. Salvo Andalucía, que de xeito recente acaba de impartir unha terceira hora nos primeiros cursos de secundaria, o resto só realiza dúas horas semanais. Madrid, aprazou en xuño a súa proposta de ampliar a tres horas en primaria e secundaria. No entanto, desde COLEF admiten que se trataba dunha ampliación relativa, xa que non era obrigatoria e dependía do centro educativo.

Lonxe estamos do modelo francés de secundaria que consiste en dúas horas de Educación Física e tres horas de actividades físico-deportivas, un total de cinco horas á semana. En España, na etapa escolar, as horas dedicadas á educación física son para Idoia Labayen, profesora de Ciencias da Saúde da Universidade Pública de Navarra, claramente insuficientes. Ademais, as actividades deportivas en moitos casos están pensadas cun espírito moi competitivo que deixa fóra os nenos e as nenas con menos destrezas.

Recreos para todos

Promover a actividade deportiva tamén se logra coa aposta de patios inclusivos que favorezan a práctica de exercicio por todos os mozos. Nos últimos anos, centros escolares e institucións apostaron por redeseñar estes escenarios para romper cos patios tradicionais nos que o campo de fútbol veu sendo o centro e único espazo de recreo, obrigando a moitas nenas e nenos a permanecer inactivos. Institucións como o Goberno vasco subvencionan este cambio, como tamén fai coa habilitación de camiños escolares. No entanto, desde a asociación de pais da escola pública vasca, Ehige, aseguran que a partida presupostaria para estes proxectos é tan escasa que moitos centros quedan fóra.

Evitar os desprazamentos en vehículos, apostando por camiños seguros, sostibles e saudables, é unha aposta á que se suman todas as comunidades. No entanto, dos 7.331 centros escolares de Educación primaria e ESO que hai en España, só 521 teñen en marcha esta iniciativa. É dicir , sete de cada 100. Unha cifra baixa que non se debe tanto ao desinterese das escolas, senón á pobre achega económica das administracións, como sucede no País Vasco.

Entre as que mellor o están facendo destaca Galicia, onde o 17,3% dos centros públicos conta con estes itinerarios promovidos pola Dirección Xeral de Tráfico, que invitan os pequenos a ir andando ao colexio. Barcelona conta desde hai anos cun programa que denominan Camiño Escolar, Espazo Amigo, ao que se adheriron 145 escolas. No outro lado da balanza, Baleares e Canarias carecen destes camiños adheridos ao programa da DXT, e en Cantabria apenas o ten un 1,9%.

Cidades para o deporte

Trátase de achegar o deporte ás persoas, polo que as Administracións teñen que ser capaces de poñer en práctica políticas que o fagan posible. Falamos de xerar unha maior proximidade entre instalacións deportivas, creando espazos públicos multifuncionais que fomenten o lecer e o deporte ao aire libre ou desenvolvendo cidades máis sostibles. Vitoria-Gasteiz converteuse en 2012 en Capital Verde de Europa, e en 2019 foi proclamada Cidade Verde Global. Conseguiuno por contar con máis de 200 espazos para practicar numerosas disciplinas, por combinar deporte e natureza con parques que rodean a cidade.

Para que unha cidade se converta en líder en políticas de deporte asociado á saúde, é necesario investir. Pero non todas as comunidades gastan o mesmo. Segundo o anuario de estatísticas deportivas do Ministerio de Cultura e Deporte publicado en 2021 (con datos de 2019), Navarra destina 25,93 euros por cada habitante e sitúase á cabeza. Vai seguida da Rioxa con 18,63 euros e Baleares e Estremadura, que superan os 17 euros. A diferenza co farol vermello do ranking é abismal. Alí sitúase Castela-A Mancha que apenas destina 3,25 euros por habitante, por detrás de Murcia que roza os 3,8 ou Andalucía e Valencia que non chegan aos 5 euros.