Síndrome visual informática: as secuelas do empacho de pantallas
Móbiles, tabletas, ordenadores, libros electrónicos, consolas, televisión intelixente… Estes dispositivos xa forman parte da nosa vida cotiá e para moitos resulta imposible vivir sen eles. Un recente estudo do Colegio Oficial de Ópticos Optometristas de Cataluña demostra que en España os menores de 30 anos pasan cada día máis de 10 horas visualizando pantallas; os homes e mulleres de entre 31 e 45 anos, 9,3 horas (unha hora menos entre os 46 e 60 anos), e os maiores de 60, un total de 3,8 horas. Outra investigación realizada polo catedrático de Oftalmoloxía da Universidade de Valencia Manuel Díaz Llopis, conclúe que o primeiro que fai o 80 % da poboación ao espertar é mirar o seu móbil, e sete de cada 10 é o último que fan antes de deitarse.
O seu uso está tan interiorizado que, segundo este mesmo estudo, dous de cada tres españois lévano ao baño. É indiscutible a utilidade e as vantaxes que estes dispositivos lle proporcionan á sociedade, pero as consecuencias que esta en trega incondicional ás pantallas poida ter para a saúde ocular si que merecen un debate: ata que punto toda esta exposición dixital pode danar a nosa visión? Como darnos conta de que os nosos ollos están comezando a sufrir? Podemos facer algo para evitalo sen ter que renegar da tecnoloxía?
A síndrome visual informática
Manter a vista fixa no dispositivo electrónico de forma ininterrompida durante horas provoca unha serie de trastornos que os especialistas definiron como a Síndrome Visual Informática (SVI). Diversos estudos publicados nas revistas científicas Medical Practice and Reviews e Employment Relation Today establecen que o risco de sufrir o SVI é dun 90 % en quen permanece máis de tres horas diarias fronte ás pantallas destes dispositivos (ordenador, portátiles, teléfonos móbiles e tabletas). Os especialistas clasificaron estes síntomas segundo a súa tipoloxía.
- Astenópicos. Son aqueles provocados pola fatiga visual, coma dor punzante e cansazo nos ollos e pálpebras; cefaleas, molestias cervicais e ata náuseas. O esforzo que teñen que facer os nosos músculos oculares para soster durante tanto tempo un traballo visual provocan estas doenzas. A fatiga visual está considerada enfermidade laboral pola Organización Internacional do Traballo, aínda que existe certa discusión respecto diso. Hoxe en día, a gran maioría dos monitores e os sistemas de ventilación e luminosidade nas oficinas están adaptados e o traballador pode levar a cabo os descansos necesarios, polo que para algúns especialistas en seguridade laboral o agravamento dos síntomas pode estar relacionado co uso masivo dos dispositivos electrónicos tamén no ámbito doméstico.
- Oculares. É frecuente o “ollo seco”, unha molestia que non é exclusiva do uso de pantallas. Por exemplo, adóitano sufrir moito as persoas alérxicas cuxa sintomatoloxía se agrava ante o monitor, xa que a falta de pestanexo polo exceso de concentración pode producir lacrimación constante, sensación de areíña, irritación, ardor e ollo colorado.
- Visuais. Visión borrosa, visión dobre, fotofobia (unha sensibilidade extrema á luz).
Non todos teñen os mesmos síntomas
A aparición dalgún ou varios destes síntomas (entre os que se inclúen algúns extraoculares, como a rixidez e a dor de pescozo, costas ou pulsos e mans) e a intensidade coa que se manifesten vai depender, ademais do número de horas que cada un pasa diante da pantalla, doutros dous factores decisivos:
O funcionamento do sistema visual de cada persoa. “Canto máis eficiente sexa o noso sistema visual, sufriranse menos problemas derivados do SVI”, explica o optometrista Salvador Pérez Fernández, vicepresidente da Sociedad Internacional de Optometría del Desarrollo del Comportamiento (Siodec). Hai ata persoas que non presentan ningunha molestia. “Os síntomas adoitan agravarse cando existen refraccións que non estaban detectadas ou corrixidas, como miopía, hipermetropía, astigmatismo, presbicia ou problemas binoculares, como o ollo vago”, e isto é algo que pode pasar desapercibido en moitos adultos e en nenos. Por exemplo, sábese que un astigmatismo (a visión borrosa tanto de lonxe coma de cerca) de baixo valor (menos de 0,50 dioptrías) é algo que lle ocorre a un 70 % da poboación.
Normalmente pasa inadvertido e, a non ser que vaia acompañado doutra patoloxía ou problema na vista, non se recomendan lentes. Con todo, estas mínimas dioptrías xa son suficientes para ser susceptibles de agravar os síntomas do SVI. O mesmo lle pode ocorrer a alguén que non é consciente de que comezou a sufrir presbicia ou que ten as lentes mal graduadas.
A distancia. Outro factor que vai incrementar os síntomas é a distancia de observación, é dicir, do lonxe ou cerca que teñamos o dispositivo en cuestión: canto máis o aproximemos aos ollos, máis se intensificarán os síntomas. “O sistema visual do ser humano está deseñado para ver de lonxe (máis aló duns seis metros). Cando miramos de cerca, actívase a musculatura ocular, tanto a que move os nosos ollos como a que serve para enfocar”, explica Alexander Dubra, óptico-optometrista e membro do Colegio de Ópticos-Optometristas de Galicia. Polo tanto, cando miramos lonxe, os nosos ollos están moito máis relaxados. A visión próxima implica un esforzo para o noso sistema visual e un maior gasto enerxético. “Ademais, diminúe a frecuencia do pestanexo, polo que a superficie dos nosos ollos non se rehidrata coas bágoas coa frecuencia adecuada”.
De todas as pantallas, a do televisor é a que menos síntomas oculares/visuais produce, xa que normalmente (sobre todo desde que chegaron os monitores máis grandes) atópase a unha distancia de entre dous e tres metros. A esta distancia, o sistema acomodativo (a adaptación que ten que facer o ollo, é dicir, o aumento e a diminución da súa potencia para modificar o enfoque con respecto a obxectos afastados ou próximos) atópase máis relaxado.
Séguea no ránking a pantalla do ordenador, que debería estar colocada a uns 65 centímetros de distancia e, para rematar, os dispositivos pequenos, como o teléfono móbil ou a tableta, que deberían colocarse entre 30 e 40 centímetros de distancia. Pero moitas persoas, sobre todo os nenos, úsanos a 20 centímetros. Con eles, os nosos ollos esfórzanse moito máis. Tamén inflúe o ángulo de observación. “Se o monitor está situado nunha posición elevada con relación á mirada, a área de exposición é maior e haberá máis evaporación lacrimal, coa conseguinte sequidade ocular e as molestias que implica. Por iso, aconséllase que a parte superior do monitor estea á altura dos ollos ou mellor un pouco por baixo, pero nunca por encima”, explica o doutor Salvador Pérez.
Tanto dano fai a luz azul?
A tecnoloxía LED é o tipo de iluminación que utilizan os móbiles e demais dispositivos electrónicos hoxe en día, pero esta luz e os seus posibles efectos adversos nos ollos xeraron moita polémica. Segundo a Sociedad Española de Oftalmología, a luz azul soamente incide de xeito superficial na pel e nos ollos, pero non ten ningún efecto nocivo. “En xeral, o noso sistema visual está deseñado para mirar obxectos que reflicten a luz, non que emitan luz. Esta é a razón pola que nos últimos anos se xerou tanta bibliografía científica sobre dispositivos electrónicos e luz azul”, sinala Salvador Pérez. Ata agora, e segundo a evidencia científica actual, sabemos que a cantidade de luz azul que procede da exposición solar é cen veces maior que a procedente dunha luz artificial e que a cantidade de lonxitude de onda curta que provén dun dispositivo electrónico é moi inferior ao dunha luz artificial.
Algo que confirma a Comisión Internacional de Protección de Radiación non-Ionizante (Icniro), que analiza os límites de radiación óptica aos que está exposto o ollo. A súa conclusión é clara: o risco ocular pola radiación da luz azul dos dispositivos é baixo e non hai perigo de padecer lesións oculares, o que non quere dicir que non poida molestar ou provocar calquera dos síntomas do SVI, se se usa ininterrompidamente.
Entón, deben usarse filtros contra a luz azul das pantallas? Hainos para o ordenador, para o móbil, integrados nas lentes e nos mesmos sistemas operativos (Google, Apple), e todos eles se poden descargar ou adquirir por Internet (o seu prezo está entre os 13 e 20 euros). A idea é filtrar parte (entre un 15 e 20 %) desa cantidade de luz azul que nos chega a través das pantallas e así protexernos do suposto prexuízo que causa na nosa retina. Pero o certo é que non existe ningún informe ou artigo científico que confirme a súa efectividade. “O que si se pode dicir, de xeito subxectivo, é que a gran maioría das persoas que utilizan lentes co filtro integrado asegura estar máis cómoda”, confirma Alexander Dubra.
O 50 % do planeta será miope dentro de 30 anos
Ata o momento, sábese que todos estes síntomas, aínda que molestos, só aparecen mentres se está fronte ao dispositivo e, no peor dos casos, poden perdurar durante horas. Pero a Organización Mundial da Saúde (OMS) prevé que en 2050, a metade da poboación será miope. “Estímase que os nenos e mozos pasan entre dúas e seis horas ao día co teléfono, ao que habería que sumar as horas nas que utilizan o ordenador e a tableta no colexio. Non é casualidade que a porcentaxe de miopes aumente no mundo desenvolvido coincidindo coa primeira xeración que usou estes dispositivos desde idades moi temperás, nenos que pasaron moitas horas utilizando a visión próxima e moi pouco a afastada”, advirte Dubra.
Se hai unha enfermidade que asusta só con pronunciar o seu nome e que estivo nalgún momento vinculada co abuso das pantallas é o glaucoma, unha patoloxía que aparece sen síntomas e que aos poucos rouba a visión ata provocar a cegueira. Pero demostrouse que isto non é así, xa que por moito que miremos as pantallas, esta luz azul só alcanza a nosa pel e os nosos ollos de forma superficial, sen ningún efecto no interior do organismo. Ademais, como destaca Alexander Dubra, existen uns parámetros que marcan as posibilidades de padecer glaucoma, como a idade, os antecedentes familiares (aumentan ata dez veces o risco de padecelo), a diabetes, o tabaco, as miopías altas (normalmente por encima de seis dioptrías), o tratamento prolongado con corticoides ou a exposición ao sol.
Manual de boas prácticas para uns ollos pegados á tecnoloxía
As pantallas (tipo PC ou Mac) coas que traballamos deben situarse entre os 50 e 70 cm de distancia, nunca a menos de 40 cm, xa que a fatiga e as demandas visuais a esa distancia son moi altas. Teñen que estar a 10-20 graos por baixo da liña da mirada e debemos sentarnos cos pés apoiados no chan, as costas apoiadas na zona lumbar e a posición dos xeonllos en ángulo de 90º.
De cando en vez hai que descansar (o ideal é cada 45 minutos) para movernos, facer estiramentos e aproveitar para pestanexar. Mentres traballamos hai que mirar de lonxe cando sexa posible e realizar a regra 20/20/20: cada 20 minutos mirar durante 20 segundos a unha distancia de 20 pés (6 metros).
A imaxe da pantalla debe ser estable, nítida e sen escintileos. Para evitar encandeamentos hai que colocar a pantalla lonxe das fiestras, que estarán cubertas con cortinas ou persianas. Para reducir a posibilidade de fatiga visual é moi importante elixir un bo monitor, coa resolución adecuada. Para que non se canse o ollo, o ideal é que a pantalla teña unha taxa de refresco –que é o número de veces que un monitor actualiza a imaxe nun segundo–, duns 120 Hz, que significará que a imaxe se actualiza cada 120 segundos. O mínimo para que o ollo non perciba o tremor na pantalla sería un monitor cunha taxa de refresco de 50 Hz (a maioría dos móbiles teñen 60 Hz, pero hainos de 90 Hz).
A iluminación. A cantidade de luz que haxa na habitación constitúe un factor fundamental xa que, canto menos iluminada, máis fixaremos a vista na pantalla e tenderemos a pestanexar menos. É importante que haxa un equilibrio entre a luz que proxecta o monitor e a do ambiente. Sempre é mellor a natural, pero se ten que ser artificial, mellor evitar os fluorescentes.
Refréscate con bágoas artificiais. Recoméndanse aquelas que se poden mercar sen receita médica e que só achegan humidade ao ollo. O ideal son as que veñen en monodoses, sen conservantes (xa que imos usar o produto con frecuencia) e con ácido hialurónico, polas súas calidades hidratantes.
A pantalla debe estar limpa, xa que as partículas de po que quedan adheridas poden agravar a irritación ocular.
Existen ‘apps’ para móbiles que escurecen a pantalla, e avísante de que xa levas moito tempo pegado a ela ou que as condicións de falta de luz non son as máis adecuadas. Ata te alertan se te atopas a unha distancia demasiado curta (menos de 30 cm xa é motivo para chamarche a atención).
A luz azul está nas pantallas e dispositivos, pero tamén no sol. Necesitámola para regular ben os ritmos circadianos, xa que inflúe sobre a activación e supresión da melatonina, que nos axuda a regular o sono. É importante que o último que fagamos antes de durmir non sexa mirar á pantalla, xa que o bloqueo da luz azul durante a noite vai producir unha maior activación na secreción de melatonina, o que se traduce nunha mellora na calidade do soño.
Fíxa un día á semana e intenta pasalo libre de pantallas. Se tes fillos, recorda que ti es o mellor exemplo para eles.
Pasar tempo ao aire libre é esencial para un desenvolvemento ocular normal nos nenos. Segundo a Academia Americana de Oftalmoloxía, 40 minutos de aire libre ao día poden reducir a miopía. Outro traballo publicado en The Lancet asegura que a exposición á luz solar (sen mirar directamente) estimula a produción de dopamina, un neurotransmisor do sistema nervioso que impide que o globo ocular se alongue, que é o que causa a miopía.
Videoxogos que curan o ollo vago
As pantallas poden ser un aliado tamén na nosa saúde ocular. O mellor exemplo témolo nos programas informáticos e videoxogos deseñados exclusivamente para o adestramento visual. Por exemplo, utilízanse para os casos de ambliopía (ollo vago), unha alteración visual que afecta ao 3 % da poboación mundial e que fai que o cerebro da persoa non estea conectado cun dos seus ollos, polo que suprime toda a información dese ollo para quedarse só coa que lle manda o outro. Aínda que o parche aínda é hoxe o tratamento estándar (tápase o ollo san para que o vago se esforce máis), as terapias con videoxogos –hai varios que se crearon en concreto para tratar esta afección– resultan un bo complemento para a rehabilitación.
Diversos estudos mostraron como tras a terapia con videoxogos deseñados a medida para tratar o ollo vago, nos que fundamentalmente se forza aos nenos a utilizar os dous ollos, observouse unha mellora considerable na agudeza visual, a capacidade estereoscípica (para percibir a distancia mínima posible entre un obxecto que está superposto no espazo a outro) e a velocidade de lectura dos participantes. “Pero os videoxogos non só son útiles en casos de ambliopía e para a visión periférica, tamén serven para mellorar moitas outras habilidades como a coordinación ollo-man, a anticipación e a atención visual, os movementos oculares, o tempo de reacción, a visión en tres dimensións, etc. De feito, moitos deportistas de elite que non teñen problemas visuais, realizan adestramento visual para mellorar as súas capacidades e aumentar así o seu rendemento”, explica o ópticooptometrista Alexander Dubra.