Plástico: un problema de fondo sen alternativa perfecta

Plástico: un problema de fondo sen alternativa perfecta

Temos un problema: estamos enchendo os océanos de plástico. Hai rexións do sur do Pacífico que xa rexistran máis de 300 000 partículas de microplásticos (pequenos residuos de menos de 8 milímetros de diámetro) por quilómetro cadrado, segundo o estudo Contaminación plástica na zona subtropical do Pacífico Sur, elaborado por investigadores dos EUA e Chile. Esta cifra supón case 800 gramos por quilómetro cadrado. Son datos alarmantes, porque eses materiais teñen implicacións ecolóxicas importantes. Por exemplo, animais mariños como as tartarugas afogan con plásticos de gran tamaño que confunden con medusas (especie da que habitualmente se alimentan). Estes restos tamén provocan cambios nas poboacións microbianas, que poden desestabilizar os ecosistemas e entrar na cadea alimentaria.

Detrás do concepto

Pero, antes de nada resulta necesario definir o concepto. “Plástico” non é un tipo de material, senón unha propiedade de moitos tipos de materiais distintos. Engloba a moitas substancias que o único que comparten entre si é unha serie de propiedades mecánicas. Calcúlase que, desde que o plástico se inventou a escala industrial nos anos 50, xeramos 8 300 millóns de toneladas destes materiais, o que equivale a un millón de torres Eiffel, segundo un estudo publicado en 2017 pola Universidade de California e a Sea Education Association. Eso tradúcese en 1 100 quilos por persoa. A este ritmo, para 2050 produciriamos preto de 34 000 millóns de toneladas. Outro dato: en 2016 recolléronse en España uns 2,3 millóns de toneladas de plástico, dos cales o 46 % acabou en vertedoiros. O ideal, xa que logo, sería reutilizar ou reciclar (apenas un 9 % foi reciclado desde 1950), para lograr a sostibilidade ambiental.

A saúde do ecosistema do chan

O problema do plástico non só lles afecta aos ecosistemas acuáticos. Tamén se observou que pode danar os animais e os microorganismos do chan e dificultar a xerminación e o crecemento das plantas.

Finalmente, os humanos terminamos comendo todo ese plástico que entra na cadea trófica, xa sexa a través do peixe, doutros animais mariños ou das plantas. Moitos son inertes e non lle afectan ao tubo dixestivo. Con todo, algunhas primeiras investigacións apuntan á posibilidade de que esta inxesta repercuta negativamente na saúde. Segundo o estudo Unha avaliación da toxicidade dos microplásticos de polipropileno en humanos, elaborado por investigadores da Universidade de Yonsei (Seúl), o propileno (un tipo de plástico) podería inducir ás células inmunitarias á produción de citocinas (axentes responsables das respostas inflamatorias do corpo). Outra investigación da Universidade de Hangzhou (China) concluíu que os restos de polistireno poderían afectar á microbiota intestinal, é dicir, a eses microorganismos que nos axudan a dixerir adecuadamente os alimentos.

No entanto, a realidade é que os estudos son aínda moi recentes e a súa carga de proba resulta moi débil, polo que non debería sorprendernos atopar novas noticias nos próximos meses ou anos, e ata coñecer outros efectos dos microplásticos sobre a saúde. Segundo a Autoridade Europea para a Seguridade dos Alimentos (EFSA), “aínda que a presenza destas partículas nos alimentos está xa identificada como un risco emerxente na UE, existe aínda unha falta de información sobre estes e, en particular, sobre a súa toxicidade”.

Compostable ou biodegradable?

O dos plásticos é un problema digno de ser considerado desde unha perspectiva global, do mesmo xeito que o son outros grandes retos ambientais, como o cambio climático ou as especies exóticas invasoras. A primeira solución que nos vén á cabeza é a a substitución dos materiais convencionais por outros alternativos. Fálase dos plásticos biodegradables, os compostables ou os bioplásticos, pero nin todo o biodegradable é compostable, nin todo o bioplástico é biodegradable.

Biodegradable. A Axencia Francesa do Medio e de Control da Enerxía (ADEME) define os materiais biodegradables como “aqueles que poden descompoñerse coa acción de microorganismos (bacterias, fungos, algas…). O resultado é a formación de auga, CO2 e/ou metano,así como, posiblemente, subprodutos (residuos, nova biomasa)”. A cantidade de osíxeno, o grao de humidade e a temperatura aos que están expostos inflúen no tempo de biodegradación dos materiais, que poden ser de entre varias semanas e centos de anos.

Compostable. É unha calidade que lle permite ao material descompoñerse en pouco tempo e converterse en fertilizante, máis coñecido como compost (de aí que este proceso sexa denominado “compostaxe”). Para que un material poida considerarse compostable, debe degradarse como mínimo ao 90 % no prazo de seis meses, e sempre precisa da acción do ser humano. É dicir, para que se converta en fertilizante é necesario que se desbote nun contedor de materia orgánica e pase por unha planta de compostaxe ou sexa sometido a un proceso de compostaxe no fogar.

Bioplástico. Este termo engloba varios tipos de materiais. Por unha banda, aquelas substancias plásticas que foron producidas a partir de materia orgánica, xeralmente vexetal, xa sexan aceites, féculas, microalgas ou amidón. Pero, por outro, tamén se consideran bioplásticos aqueles que son biodegradables, aínda que a súa orixe sexa fósil. Polo momento resultan un bo contrapunto aos plásticos non biodegradables derivados do petróleo.

A lista de bioplásticos é extensa e nela alíñanse versións elaboradas con materias primas orgánicas de plásticos convencionais, como o polistileno, o polipropileno, a poliamida… Un polistireno pode ser producido a partir de derivados do petróleo ou de aceites vexetais e, aínda que a súa orixe é distinta, a súa química non o é.

Como desbotar as cabichas 

Segundo a ONG Ocean Conservancy, as cabichas son os refugallos máis comúns dos océanos e supoñen o 13 % dos residuos mundiais. A maioría dos filtros dos cigarros están fabricados con acetato de celulosa, un termoplástico non biodegradable repleto de substancias tóxicas. Unha soa cabicha é capaz de contaminar entre oito e 10 litros de auga, segundo datos de Ecoembes , que recomenda depositalas no colector gris (onde se tiran os desperdicios que non se poden reciclar nin serven para facer compost) ou nos cinseiros das papeleiras urbanas. E, nunca, tiralas ao chan ou ao retrete.

Inconvenientes dos bioplásticos

O termo bioplástico soa moi ben, pero non todo son vantaxes. En primeiro lugar, a produción de plásticos con materiais de orixe renovable, como o PLA, tamén xera un impacto no medio. Por exemplo, o cultivo do millo, materia prima coa que se poden fabricar plásticos PLA, necesita unha gran cantidade de auga e de enerxía, ademais de que implica un uso e desgaste do chan. Así, esa orixe vexetal, aínda que a priori sexa ben percibida, ten unhas implicacións ambientais que tamén deben terse en conta á hora de valorar se un material é máis sostible ca outro.

En segundo lugar, o residuo xerado tras o uso dun bioplástico presenta outros problemas. Por unha banda, a gran variedade de bioplásticos ocasiona confusión no momento de ser desbotados: por exemplo, se tiramos un bioplástico compostable ao colector amarelo, podemos estar dificultando o proceso de reciclaxe, xa que debería ser depositado no colector marrón para a súa posterior compostaxe. Con todo, outros bioplásticos como o BIO-PET pódense reciclar sen problema botándoos no colector amarelo. Pero, e se un plástico biodegradable non acaba no colector, senón na natureza?

Unha análise en profundidade

Que un obxecto sexa biodegradable non significa que, se se deixa no monte tras un domingo de pícnic, vaia descompoñerse e desaparecer por si só. Para que esa degradación suceda, han cumprir certas condicións, que deben ser proporcionadas deliberadamente para a correcta e rápida eliminación do plástico biodegradable en cuestión. Por exemplo, o bioplástico PLA (ácido poliláctico) degrádase moi ben cando se trata de facer compost de forma industrial, pero tarda máis nun chan que non teña suficiente humidade, e a súa biodegradabilidade é practicamente nula no mar. É dicir, o bioplástico PLA descomponse coa acción de microorganismos, pero só o fará nun curto espazo en condicións non industriais. Así pois, o realmente importante neste caso é a súa calidade de compostable, porque en condicións non industriais (é dicir, sen a acción deliberada no ser humano no seu procesado), a degradación será moito máis lenta.

Polo tanto, os problemas da xestión dos residuos de bioplásticos son en moitos casos similares aos dos do plástico convencional. En canto á xestión dos seus residuos, os problemas son os mesmos: os residuos de moitos destes bioplásticos son, xa que logo, equivalentes aos de moitos plásticos convencionais. Así, aínda que dos máis de dous millóns de toneladas de bioplásticos que -se calcula- se produciron en 2017, o 42,9 % foran biodegradables, a diferenza á hora de tratar o residuo non é significativa. Se nos preguntamos se pode alguén tirar ao campo unha bolsa de bioplástico biodegradable acabada de facer coa conciencia tranquila de que non producirá impactos, a resposta é non. Esa bolsa non se vai descompoñer facilmente, especialmente naquelas contornas nos que as condicións non sexas as idóneas, e o máis probable é que remate rota e convertida en anacos de menor tamaño ou arrastrada pola auga ata o océano.

A eliminación dun plástico, incluso sendo biodegradable, non equivale a unha ausencia de pegada ou impacto. Tanto o proceso de compostaxe como a biodegradación na natureza dos plásticos xeran gases de efecto invernadoiro, como o metano ou o dióxido de carbono. Ademais, separadamente deste tipo de gases, algúns produtos plásticos tamén poden xerar, ao descompoñerse, substancias tóxicas que teñen un impacto negativo sobre os ecosistemas. Un estudio elaborado por investigadores da Universidad de Alcalá e a Autónoma, ambas de Madrid, concluíu que un dos plásticos biodegradables máis comúns, o polihidroxibutirato (PHB), libera durante a súa degradación nanoplásticos que producen efectos tóxicos sobre organismos acuáticos como algas e bacterias. Si existen algúns plásticos biodegradables comerciais que poden degradarse totalmente sen deixar residuos tóxicos, pero son minoría.

Algunhas alternativas

A solución pasa, entón, por empregar outros materiais? Sempre que sexa posible, é preferible evitar directamente o consumo de produtos ou envases dun só uso e intentar decantarse por opcións reutilizables.

Pero nalgúns casos, como os produtos con alérxenos (o apio, por exemplo), o envase é necesario para evitar a contaminación cruzada. Os plásticos teñen unhas características, como a súa lixeireza, transparencia e moldeabilidade, que potenciaron a súa aplicación en moitos usos, entre eles os envases. Con todo, desenvolvéronse outros materiais alternativos: vidro, papel, cartón, tea…, aínda que non son necesariamente máis sostibles. Cada caso requiriría unha análise pormenorizada que valorase os seus riscos e os seus beneficios, así como unha mirada contextual que teña en conta a situación ambiental dos lugares nos que vaia a xerar algún impacto, con especial detemento nos aspectos ambientais máis críticos de cada zona á que lle vai afectar.

Europa xa aprobou a chamada Directiva de plásticos, que prohibe, a partir do 1 de xaneiro de 2021, a venda de artigos de plástico dun só uso, coma cubertos e pratos de usar e tirar, bastonetes, bolsas e, como non, as pallas. Ante a entrada en vigor desta normativa, os fabricantes prepáranse e formulan alternativas. Uns, por exemplo, apostan pola celulosa, pero ten os seus inconvenientes: segue sendo dun só uso e tenden a desfacerse se permanecen moito tempo en contacto coa bebida.

O papel e o cartón, ademais, requiren unha enorme cantidade de auga, tanto para a súa fabricación como para a súa reciclaxe. Segundo a UNESCO, para producir unha folla de papel A4 gástanse 10 litros de auga. Ademais, a produción destes materiais implica, algunhas veces, un proceso de deforestación que, entendido de forma masiva, podería ser inasumible. Por iso, á hora de elixir estes materiais hai que fixarse nalgunhas certificacións como o selo Forestry Stewardship Council (FSC), que garante que a materia prima provén de plantacións forestais onde as árbores nativas se replantan como parte do proceso.

Outra opción é o metal. Existen varios tipos e moitos deles son perfectamente viables para un uso alimentario. Pero entraña riscos de seguridade, xa que se pode cravar no padal. E, para rematar, a silicona. É un polímero de silicio flexible que se pode reutilizar moitas máis veces que calquera plástico, é fácil de reciclar e a súa eliminación por incineración non xera compostos tóxicos (aínda que si gases de efecto invernadoiro) –como ocorre con moitos plásticos–.

Ademais, a diferenza da madeira, a silicona é fácil de limpar para eliminar os temidos biofilms bacterianos (bacterias que crecen en películas empiladas unhas sobre outras), e que supoñen un dos maiores riscos en seguridade alimentaria. Pero mais alá do exemplo das pallas, non existen solucións máxicas nin alternativas perfectas, e a silicona tampouco o é: non resiste os cortes dun coitelo, non permite empaquetar grandes palés, non podemos facer con ela láminas finas e transparentes o suficientemente resistentes e non serve para fabricar bolsas, botellas de auga ou envases para a lixivia. En conclusión, á hora de tomar unha decisión, hai que ter en conta moitos factores; entre eles, o seu impacto ambiental global.

As pegadas no medio

Este concepto mide o impacto dun produto sobre o medio ao longo do seu ciclo de vida, desde que é extraída a materia prima para a súa produción ata que se xera (e trata) o residuo tras o seu uso. Baséase en 14 categorías de impacto, desde o esgotamento dos recursos naturais, o uso do chan, a contaminación derivada da súa extracción, transformación e transporte e os efectos sobre o clima, ata aspectos directos sobre o ser humano como os impactos sobre a produción agrícola ou gandeira, ou sobre a saúde. É dicir, para coñecer a pegada ambiental dun produto hai que analizar o seu impacto no ecosistema desde a súa fabricación ata o final da súa vida útil, solicitando datos sobre a súa pegada sobre as augas, o chan, a atmosfera…

Reducir a nosa pegada ambiental é clave para conseguir un desenvolvemento sostible, concepto que leva implícita a posibilidade de que as xeracións actuais poidan satisfacer as súas necesidades sociais, sen comprometer a posibilidade de que as satisfagan as xeracións de mañá.

¿Cal é a solución?

En definitiva, materiais alternativos existen e cada un engade unha nova perspectiva, cos seus propios problemas e impactos. A sostibilidade non é algo sinxelo que se debe abordar desde moitas perspectivas, cada unha delas coas súas particularidades. É obvio que quen poida permitirse facer unha bolsa de tea cunha vella camiseta estará reducindo o uso das bolsas de plástico, e que comprar unhas pallas ou unhas friameiras de silicona evita a utilización de centos de pallas de usar e tirar e de ducias de envases de plástico.

Pero a resposta non está tanto no material como nunha concienciación dos efectos dos nosos hábitos. Para diminuír o impacto e coidar o medio, o consumidor pode proporcionar o seu gran de area se pon en marcha a regra das tres ‘R’: reducir, reutilizar e reciclar. A produción de envases ou obxectos xera un impacto ambiental, sexan do material que sexan. Polo tanto, en primeiro lugar, o ideal é evitar o seu uso ou consumo (redución). Pero se isto non resulta posible, é preferible decantarse por aqueles materiais que proveñan de fontes renovables e que sexan producidos minimizando a súa pegada ambiental, ademais de intentar alongar a súa vida útil (reutilizándoo as veces que sexan posibles) e, finalmente, xestionar o seu residuo correctamente. Este último punto, a reciclaxe, está cada vez máis presente nos hábitos dos consumidores: en 2018 recicláronse en España 1 453 123 toneladas de envases de plásticos, latas, briks, envases de papel e cartón, o que que evitou a emisión de 1,6 millóns de toneladas de CO2 á atmosfera, segundo cifras de Ecoembes. O seguinte paso, xa que logo, consiste en concienciarse na redución e na reutilización.

A regra das tres ‘R’

Non hai solucións perfectas, pero si hábitos que axudan a coidar o medio:

Reducir

O primeiro paso consiste en evitar que se xere ese residuo sempre que sexa posible. Comprar unicamente o que necesitamos para evitar o desperdicio de alimentos e os residuos de envases ou levar unha cunca ao traballo para tomar o café e evitar o vaso de plástico que nos dá a máquina son dous exemplos.

Reutilizar 

Cando non poidamos reducir, intentemos reutilizar. Sempre é preferible que ese produto ou envase teña unha vida útil o máis longa posible, que non sexa dun só uso.

Reciclar

Cando non poidamos reutlizar debemos reciclar, é dicir, transformar ese residuo en nova materia prima que sirva para outro proceso produtivo. No caso dos plásticos, debemos comprobar que son 100 % reciclables ou compostables e depositalos no colector amarelo ou no marrón, respectivamente. Para saber se o son, o máis probable é que a etiqueta inclúa o coñecido triángulo de Moebius coas tres frechas verdes, se é reciclable; o selo de OK compost no caso dos compostables; algunha frase como ‘100 % reciclable’ ou ‘100 % compostable’, ou a icona do colector ao que debe tirar o residuo.

¿Que produtos son reciclables?

Para saber se os materiais dun obxecto se poden reciclar ou compostar hai unha serie de logotipos estandarizados que nos proporcionan esa información.

A que se destina o material reciclado?

• Construción (tubaxes…): 41,8 %
• Outros mercados (calzado, téxtil): 22,6 %
• Envases: 14,1 %
• Mobiliario urbano: 9,5 %
• Bolsas de lixo: 5,8 %
• Macetas: 3,7 %
• Agricultura (rega): 2 %
• Automóbiles: 0,5 %

Destinos finais das materias plásticas recicladas. Fonte: Cicloplast