Fame emocional: ​​cando a comida se converte nun consolo

Fame emocional: ​​cando a comida se converte nun consolo

A quen non lle gusta comer? A textura fundente dun queixo gratinado, a suavidade dunhas verduras cocidas no seu punto xusto, a explosión de sabor dunha peza de carne á brasa…. A comida asóciase co pracer, pero tamén se converteu nun nexo de unión para calquera acontecemento. Durante a pandemia, unha das primeiras cousas que fixemos foi tomar algo fronte á pantalla con amigos. Con detalle, preparabamos ese aperitivo que iamos compartir na distancia cos nosos seres queridos. Cantas desas veces o fixemos realmente por ter fame ou sede? É innegable que no contexto no que vivimos moitas veces comemos polo puro pracer para comer. É o que denominamos, comer emocional.

Fame fisiolóxica e emocional

Cando levamos varias horas sen comer, o noso corpo desencadea unha serie de procesos para “protestar” por iso, e sinalarnos que necesita nutrientes. As células intestinais segregan ghrelina, unha hormona relacionada coa sensación de fame e saciedade, e o noso páncreas xera insulina, o que fai que teñamos un descenso nos niveis de glucosa, por iso, moitas veces, sentimos certa debilidade cando temos fame. Todos estes sinais chegan ao cerebro para facernos ver que necesitamos alimentarnos. Este proceso non é inmediato. “Trátase dunha sensación de malestar que vai medrando aos poucos e que, unha vez que chega ao seu punto máximo, nos fai desexar calquera tipo de alimento. Non discriminamos entre o que nos gusta máis ou menos”, explica o dietista-nutricionista Daniel Ursúa.

Unha vez que empezamos a comer, esta sensación cálmase e empezan os procesos que nos indicarán que estamos saciados, que tampouco son inmediatos. O sinal de saciedade tarda ata 20 minutos en chegar ao cerebro. En cambio, hai outro tipo de fame que poderiamos chamar “emocional” e que non está ligada a unha falta de nutrientes. O psicólogo e psicoterapeuta especializado en trastornos de conduta alimentaria (TCA) Marc Ruiz define así: “Hai sensacións agradables asociadas á inxesta de alimentos que sobreveñen tras comer, porque nos relaxamos. Tamén se poden dar por mor de determinados sabores. Isto significa que, no curto prazo, a comida pode converterse nun recurso para combater a ansiedade. O comer emocional é facer uso da inxesta de alimentos co obxectivo de sentirnos ben ou aplacar emocións desagradables”.

A diferenza da fame que poderiamos chamar fisiolóxica, a fame emocional xorde de forma repentina, non ten por que ir acorde ao noso horario habitual de comida e adoita responder ao desexo dun alimento ou un grupo de alimentos concreto. “Dáse de forma habitual en multitude de situacións cotiás. Logo dun día especialmente duro no traballo, chegamos á casa e apetécenos encargar unha pizza, unha hamburguesa ou calquera outro tipo de comida que nos dea pracer e unha sensación de recompensa”, engade Daniel Ursúa.

Pero non só pasa con emocións negativas. Cando preparamos unha comida especial na que incluímos alimentos e produtos que normalmente non comemos e, nunha maior cantidade da habitual, tamén intervén a fame emocional.

É malo comer por emoción?

“Unha vez identificado ese tipo de fame, debemos entender que non supón ningún problema en si mesmo. Temos que velo como o que é. Un recurso máis á nosa disposición para obter pracer”, analiza Ursúa. Onde pode estar o problema? En que este tipo de alimentación convértase no noso único recurso para tratar coas nosas emocións.

Imaxinemos que, cada vez que o noso fillo chora, lle poñemos debuxos no móbil. Dá igual polo que sexa, soño, aburrimento, fame… Sempre debuxos. Vemos claro que o móbil non pode ser o noso único recurso. Temos outras opcións coma libros, xoguetes ou nós mesmos para distraer a o noso fillo. Coa comida e as emocións pasa o mesmo. Ler, bailar, pasear, facer exercicio intenso, falar cos amigos, ver unha película… É importante ter recursos ao noso alcance para xestionar e dar resposta ás nosas emocións. Tanto positivas coma negativas. Pola contra, isto podería derivar en problemas máis graves, como os trastornos da conduta alimentaria.

Cando se converte en trastorno

Preto de 400.000 persoas en España padecen algún tipo de trastorno relacionado coa comida e a maioría –uns 300.000– son novos de entre 12 e 24 anos, segundo datos de 2019 da Asociación Española para o Estudo dos Trastornos do Comportamento Alimentario (AEETCA). Para os expertos, estes datos quedan curtos. “É moi difícil saber con exactitude cantas persoas están loitando contra este problema, porque se diagnostican menos casos dos que realmente existen”, conta Mariana Álvarez, dietista especializada nestes trastornos.

O que si está claro é que cada vez afectan a máis persoas. Nos últimos 18 anos, a prevalencia de TCA duplicouse. Se no ano 2000 estes problemas afectaban ao 3,4 % da poboación mundial, en 2018 esa cifra incrementouse ata o 7,8 %, segundo un estudo publicado en The American Journal of Clinical Nutrition. “Aínda que os trastornos da conduta alimentaria son cada vez máis habituais na nosa contorna, os recursos públicos en España para tratalo resultan moi dispares, dependendo non só da comunidade autónoma senón ata da área sanitaria á que pertenza cada paciente”, analiza Ursúa. Os psicólogos que traballan con estes pacientes demandan equipos especializados en todas as áreas sanitarias, o que se demostrou que axuda a identificar mellor os casos, reduce as taxas de ingresos e as recaídas.

A quen acudir 

Como actuar en cada caso vai depender de cada área, pero para os profesionais que traballan con estes pacientes, o desexable é que a detección pasase sempre polo médico de Atención Primaria. En determinados casos, sobre todo os máis graves, adoita realizarse unha derivación preferente aos programas ou unidades específicos, cando os hai. Noutros casos, realízase un cribado previo pola Unidade de Saúde Mental correspondente ou outras especialidades como Endocrinoloxía ou Dixestivo.

En calquera caso, o mellor é sempre consultar co noso médico de familia, que é quen mellor vai coñecer os recursos dos que dispoñemos e derivaranos a eles se considera que é necesario. No caso de que non dispoñamos deste tipo de recursos ou sexan insuficientes, sempre podemos buscar psicoterapeutas especializados en trastornos da conduta alimentaria. De feito, o ideal sería atopar profesionais que traballen de forma estreita con dietistas-nutricionistas ou técnicos superiores en dietética. Podemos preguntar no colexio de psicólogos da nosa comunidade para máis información.

Que facer e que non

Se sospeitamos que alguén da nosa contorna pode estar sufrindo un trastorno deste tipo ou simplemente nos preocupan algunhas condutas ou cambios no seu comportamento, o obxectivo prioritario debe ser que reciba axuda profesional, pero non sempre será posible, posto que é un paso que deberá estar preparado para dar. Laura Hernán Gómez, psicóloga clínica da Unidade de Trastornos Alimentarios de Toledo, dános algunhas claves para saber como actuar:

• Ver máis aló dos síntomas. Necesitamos centrarnos no estado emocional da persoa, preocuparnos por como se atopa, que emocións a puideron levar a utilizar a “saída de urxencia” que supoñen os síntomas.
• Non debemos ignorar os signos de alarma. Se vemos condutas ou comportamentos que nos preocupan debemos comunicalo. Sen xulgalos, sen culpabilizar, unicamente comunicando a nosa preocupación.
• Non utilizar chantaxes, preguntas trampa ou indirectas. Necesitamos que a persoa entenda que queremos axudarlle. É un problema complexo e buscaremos “facer equipo”.
• É moi importante que a persoa vexa e comprenda a nosa preocupación. Que sexa plenamente consciente de que estamos á súa disposición para axudarlle cando estea preparado.

Para Laura Hernán Gómez, tamén é importante que sexamos conscientes do dano que podemos facer sen buscalo. “Non debemos sinalar ningún cambio físico que vexamos en familiares, amigos ou coñecidos. Non sabemos que o causou e, aínda que para nós poida ser un cambio positivo, a persoa non ten por que percibilo así”, explica. Por norma xeral, non deberiamos comentar nada do físico doutra persoa que non poida cambiarse en tres segundos. Como, por exemplo, estás despeiteado, tes algo entre os dentes… Da mesma forma que cando ves a alguén chorando non sabes se é por unha boa noticia ou unha mala, non podemos saber que propiciou unha perda ou ganancia de peso.

“Todos os días comemos e é importante que este sexa un acto sinxelo e que non nos supoña ningún problema. Tamén é importante que gocemos da comida e, por iso, debemos prestar atención a como nos relacionamos con ela e estar alerta ante posibles sinais que nos indiquen que algo non vai ben”, conclúe Daniel Ursúa.

Trastornos da conduta alimentaria 

Un dos grandes problemas dos trastornos da conduta alimentaria é a gran dificultade do seu diagnóstico. As persoas que os padecen, moitas veces cálano ata que se volve insostible. Ademais, ao non darse unha atención homoxénea no sistema publico de saúde, é difícil conseguir unhas cifras aproximadas. Doutra banda, un mesmo paciente pode variar o seu diagnóstico ao longo do seu proceso de curación. Todos os profesionais que tratan este tipo de trastornos coinciden no enorme infradiagnóstico que existe. “É habitual que na nosa contorna coñezamos persoas que, nun momento ou outro, sufriron problemas deste tipo e, sobre todo, debemos ter en conta que non é necesario chegar a desenvolver un trastorno para pararnos a coidar a nosa relación coa alimentación”, advirte o dietista-nutricionista Daniel Ursúa.

O Manual Diagnóstico e Estatístico de Trastornos Mentais (DSM-5) é a guía na que se basean os especialistas para tratar este tipo de trastornos. Nel podemos atopar referencias á anorexia nerviosa, a bulimia nerviosa e o trastorno por enchente, entre outros. Moitos síntomas son comúns para varios trastornos e unha persoa pode ter un ou varios, e ata evolucionar. “Independentemente destas etiquetas, sempre que hai un problema de relación coa comida, teña maior ou menor relevancia no noso día a día, é importante prestarlle atención e buscar recursos para que non vaia a máis”, engade Ursúa.

Como saber se o problema é grave

O comer emocional que, a longo prazo, desemboca nunha mala relación coa comida, pode dar pé a situacións máis preocupantes. Segundo Mariana Álvarez, dietista especializada en trastornos da conduta alimentaria (TCA), os signos de alerta son moitos e variados. É importante coñecer os sinais máis comúns para poder actuar canto antes, xa que son trastornos que, progresivamente, van aumentando a súa gravidade. Algúns sinais de alerta son:

Síntomas físicos 

• Oscilacións no peso corporal incluíndo perda ou ganancia moi significativa. Isto podería indicarnos que a persoa pasa por períodos máis ou menos curtos de restrición alimentaria.
• Sensación de frío constante. Unha perda de peso elevada pode afectar á capacidade do corpo de regular a súa temperatura.
• Alteracións no ciclo menstrual. Aínda que a falta de menstruación se pode deber a moitas causas, unha perda de peso pode producir cambios hormonais que a interrompan.
• Mareos, cansazo, apatía, dores de cabeza e malestar xeral. A falta de enerxía pode provocar este tipo de síntomas.
• Queixas relacionadas coa dixestión ou a inxesta (molestia, gases, pesadez, dores de barriga…). É habitual que este tipo de pacientes teña molestias dixestivas.

Actitudes sociais

• Todas as súas conversacións viran arredor do aspecto físico, dietas de moda, deporte… Xa que todo o que rodea ao físico, as dietas e o estético se volve o eixe central dos seus intereses.
• Escusas constantes á hora de facer plans que impliquen comer ou, ás veces, simplemente relacionarse. Normalmente as reunións sociais sempre viran arredor da comida ou a bebida e, polo tanto, vólvense momentos complicados para estas persoas.

​​Cambios na relación cos alimentos

• Saltarse comidas ou xaxúns de 12-24 horas. Presenza de vómitos autoinducidos ou outros métodos de purga.
• Rexeitamento (polo xeral moi radical) a alimentos ultraprocesados e preferencia por aqueles que son máis saudables/sans/real food/eco/bio.
• Beber en exceso. Xa sexan cantidades de auga, infusións ou refrescos sen azucre.
• Esconder comida na súa habitación ou en lugares da casa que soamente eles/as coñecen.
• Rexistro constante e obsesivo do seu peso. Estas persoas pésanse todos os días e ata varias veces nunha mesma xornada, antes/logo de tomar ou comer algo.
• Dificultade para delegar a súa alimentación á vez que pasan moito tempo cociñando pratos que eles/as non os adoitan probar (especialmente repostería).
• Excesivo interese polo valor calórico dos alimentos, pratos, receitas e dietas de moda.
• Tendencia a comer cando están sos. Algunhas destas persoas deixan de compartir a mesa coa familia.