Contos sobre alimentación: cando aos adultos nos enganan como a nenos

A diario, profesionais da información que escriben sobre saúde e nutrición reciben numerosos comunicados. Esa abundancia de noticias e a procura de titulares rechamantes provoca que moitas veces os medios se convertan en meros trasmisores de contos.
1 Novembro de 2021

Contos sobre alimentación: cando aos adultos nos enganan como a nenos

Nutrición interesa. Nos últimos anos foi callando na poboación a mensaxe de que unha boa saúde implica necesariamente unha alimentación equilibrada e saudable. O público quere saber máis e os medios de comunicación convencionais viron un filón para atrapar a eses lectores que len de bo grao noticias sobre aquilo que poden poñer no prato ou comprar no supermercado.

Falta de rigor e confusión

Con todo, a nutrición séguese entendendo como unha división menor dentro da saúde e non sempre se aborda co rigor que debería. Bombardeados polas marcas comerciais, seducidos pola inmediatez das redes sociais e, moitas veces, conxurados polo poder do famoso clickbait (encandear cun titular potente, aínda que o corpo da noticia non teña nada que ver), en ocasións os xornalistas convértense en transmisores involuntarios de medias verdades ou contos. Os pais e as nais, pola súa banda, compran produtos infantís convencidos de que son bos para os seus fillos, porque llo din a publicidade, as publirreportaxes e algúns influencers.

As noticias falsas chegan ás familias porque ese filtro previo –que se supón que debería facer o bo xornalismo– en moitas ocasións perdeuse. Outras veces, conflúen mensaxes confusas ou interesadas por parte da industria, que levan as familias a comprar certos produtos que acaban favorecendo a obesidade de pequenos. Por exemplo, informacións que falan de que “a vitamina C é necesaria para mellorar as defensas respiratorias”, son usadas por fabricantes de zumes envasados para promocionar o seu contido de vitamina C. As familias, preocupadas pola saúde dos seus pequenos, acaban por darlles cada día este produto que contén azucres libres, o que aumenta o risco de que o neno acabe con sobrepeso.

Algo similar sucede coas galletas ou os cereais enriquecidos con vitaminas e minerais. É suficiente cun artigo aparentemente inofensivo facéndose eco do observatorio dun coñecido fabricante, que revela que os nenos que seguen unha dieta rica en vitamina B sacan máis sobresalientes, para que as familias busquen mellorar as notas dos seus fillos da forma máis fácil: con galletas, cereais ou outros produtos enriquecidos. Pásase por alto que estes alimentos normalmente teñen unha carga calórica alta e un alto contido en azucres engadidos, dous elementos que inciden na obesidade infantil.

Con todo, adóitase pasar no bico dos pés sobre un feito moi relevante: os nosos nenos cada vez dormen menos e iso incide nun menor rendemento escolar. Este dato inclúeo o estudo Pasos 2019 da Fundación Gasol. A falta de horas de sono non só lastra as notas, asóciase cunha probabilidade de máis do dobre de presentar sobrepeso ou obesidade ao longo da infancia e adolescencia.

Conflito de intereses

Como sucede con todas as ciencias aplicadas, a nutrición non é unha ciencia exacta. Está en continua evolución e admite matices. Ata entre os propios nutricionistas non sempre hai consenso. Ás veces, fórmanse correntes antagónicas que poden facer que o xornalista se sinta entre dúas augas. Para a xornalista especializada en temas de saúde e alimentación Marta Del Valle, “a evidencia científica sobre a nutrición non cambia tanto. As únicas investigacións que engaden ruído son as que chegan auspiciadas pola industria.

Por iso, o primeiro que debe facer un bo xornalista é analizar de onde lle chega esa información, quen está detrás, antes de deixarse cegar pola mensaxe. Se eliminas os estudos con conflito de interese ou financiados de forma interesada pola industria, non hai tanta novidade”. Sucedeu, por exemplo, hai tres anos cando, en metade do debate entre azucres libres e intrínsecos e o seu papel na obesidade, a Asociación Española de Fabricantes de Zumos (Asozumos) poñían o foco nun estudo de SGF Internacional que concluía que “o contido en hesperidina do zume de laranxa é maior que o de vitamina C”.

A este micronutriente atribuíaselle un papel cardioprotector. SGF é, en realidade, un organismo autorregulador creada pola industria dos zumes. É dicir, tratábase dunha información interesada que, en palabras de Eduard Baladia, fundador da Rede de Nutrición Baseada na Evidencia, “ademais de non proporcionar datos concluíntes sobre esa suposta acción cardioprotectora, habería que ver se nun vaso de zume hai suficiente hesperidina para evitar un evento cardio ou cerebrovascular. E o seguinte sería avaliar o risco-beneficio, porque os zumes son bebidas que proporcionan azucres libres, clasificados como perniciosos para a saúde e cuxo consumo hai que limitar”.

Onde atopar información veraz?

Institucións

  • OMS (@WHO)
  • AESAN (@AESAN_gob_es)
  • CSIC (@CSIC)
  • Ministerio de Sanidade (@sanidadgob)
  • Ministerio de Consumo (@consumogob)
  • Academia Española de Nutrición y Dietetica (@aedninforma)
  • Health On the Net (@HealthOnTheNet)
  • Instituto #SaludsinBulos (@SaludsinBulos)
  • Fundación Maldita (@maldita) Universidades, asociacións e colexios profesionais

Selos

Páxinas web e aplicacións que leven os selos:

  • Web Médica Acreditada
  • Distintivo AppSaludable

Outras contas

Para saber de quen nos podemos fi ar en Internet e nas redes sociais, hai que fi xarse en:

  • Que sexa un profesional sanitario, como un médico ou un dietista-nutricionista.
  • Que conte co respaldo maioritario doutros compañeiros de profesión.
  • Que apoie as súas afi rmacións con estudos científi cos de prestixio.
  • Que non prometa curas milagrosas, perdas de peso infalibles ou alente mensaxes alarmantes.

Non é de segunda fila

Un dos problemas que arrastra a información en temas nutricionais, a xuízo de Del Val, é que moitas veces o xornalista non é consciente da relevancia deste tipo de noticias. “Cando se informa sobre cancro ou a covid-19 enténdese que os datos de ben ser pulcros e exactos, pero cando se trata de nutrición asóciase a estilo de vida, a algo lixeiro, e téndese a baixar a garda”, asegura. Para a experta, encargarllo a alguén sen formación ou sen experiencia en nutrición é un erro, aínda que é o máis habitual. Pero, precisamente ao tratarse de temas menos densos, alcanzan maior audiencia. Non hai que perder de vista que a nutrición ten impacto na saúde. De feito, sabemos que a mala alimentación está relacionada con moitas patoloxías adquiridas nas sociedades occidentais, como a obesidade infantil.

Para Josu Mezo, de Malaprensa.com e colaborador coa Fundación Maldita, organización sen ánimo de lucro que se dedica á comprobación de noticias, “o bo xornalista debe ser bo investigador e narrador. Isto implica saber manexar ben as estatísticas para evitar erros lóxicos, malas interpretacións de datos a partir de estudos científicos ou gráficos mal feitos”.

Etiquetas que non se entenden

Un fallo habitual é confundir as calorías da etiqueta, expresadas por lei en 100 gramos, coas calorías totais do produto ou ración e considerar que un alimento é menos enerxético do que realmente é. Sucede, por exemplo, cos iogures, que pesan 125 gramos. As marcas aproveitan este despiste para camuflar as cifras de azucre engadido. Se unha marca contén 12,5 g de azucre por 100 gramos de produto, a realidade é que o que realmente se inxiren son 15,6 g, a cantidade que con ten cada unidade. Tamén o fan os fabricantes cando destacan que os seus novos batidos teñen un 50 % menos de azucre engadido e apunta que só levan 2,1 g por 100 ml.

Con todo, un batido deses que os nenos toman ao saír do colexio ten 200 ml. Isto duplica a cantidade de azucre ata os 4,2 g por unidade. Tendo en conta que a OMS determina que ata os oito anos non se deberían superar os 16 g de azucre, esa merenda láctea proporciona algo máis da cuarta parte de todo o azucre que o neno debería inxerir ao longo do día. Outro exemplo da dificultade para ler as etiquetas contábao o dietista-nutricionista Julio Basulto na súa conta de Twitter. Tras ensinar a imaxe dunha palmeira de chocolate con 2.300 kcal (as recomendadas para todo un día), varias persoas acusárono de realizar mal os cálculos, porque leron que o produto tiña 2.700 quilojoules. “Non, non fixen mal os cálculos. Moita xente confundiuse, é a proba fidedigna de que as etiquetas parecen deseñadas para que as entenda unha mínima parte da poboación”, denunciaba Basulto.

A man que mece o conto

Rocío Benavente, coordinadora de Maldita Ciencia, sinala que o periodismo científico debe transmitir de forma rigorosa e útil información que lles axude aos cidadáns a tomar boas decisións en temas tan importantes como a saúde ou a alimentación. Con todo, ata cun estudo rigoroso e veraz pódense dar titulares moi afastados da verdade. Nalgunhas ocasións, por intereses da industria. Outras veces, as noticias falsas nacen simplemente porque os medios de comunicación buscan o clickbait ou ciberanzol. A súa incidencia aumentou coa pandemia pola preocupación cidadá pola saúde.

A Organización Mundial da Saúde (OMS) xa fala de “infodemia”, ao constatar que nesta sobreabundancia de información se incluén intentos deliberados por difundir información falsa. Por iso, estase desenvolvendo o sistema EARS (siglas en inglés de Ferramenta de Resposta Temperá con Escoita Social), unha intelixencia artificial que detecta onde hai debate nas redes, analiza se hai baleiros de información e articula unha resposta en tempo real con información de alta calidade baseada na evidencia científica, así como recomendacións de intervención para os administradores de sistemas de saúde. Aínda está en fase piloto.

Famosos que tamén opinan

Mencionar á OMS como aval de calquera información, en especial nos titulares, aínda que o texto logo diga outra cousa, adoita ser un indicio dun posible conto. Ademais, que un político abrace unha teoría ou defenda un tipo de nutrición non significa que sexa correcta. Por exemplo, Donald Trump chegou a agasallar os seus invitados na Casa Branca con hamburguesas.

Coa recente polémica das declaracións do ministro de Consumo, Alberto Garzón, sobre a inxesta excesiva de carne, moitos políticos, desde o ministro de Agricultura, Luís Planas, á portavoz de Agricultura do PP no Congreso, Mila Marcos, saíron defender o seu consumo sen matices. Esqueceían que o CSIC, xunto con investigadores do Instituto de Ciencia e Tecnoloxía de Alimentos e Nutrición (ICTAN) e o Instituto de Agroquímica e Tecnoloxía de Alimentos (IATA), participan no proxecto V-PLACE, que estuda alternativas vexetais ao consumo de produtos de orixe animal. O ruído ocasionado pola polémica volveu encher o debate social de falsas argumentacións, medias verdades e moitos contos.

Mitos que pasan xeracións

Hai falsos mitos asentados na cultura popular, como que a froita engorda máis se se toma de sobremesa, que o melón é indixesto na cea ou que hai “a superalimentos” con propiedades máis aló do seu estrito valor nutricional. Todos carecen de base científica. Outro clásico é o suposto poder da auga con limón, que nin prevén o cancro, nin reduce os efectos da covid-19, nin mellora a dixestión. E outro mito das avoas, aquilo de que os bolos ou o pan recentemente saídos do forno son prexudiciais para a dixestión, tampouco conta con evidencias que o apoien.

Durante a pandemia, a OMS denunciou as noticias infundadas que apuntaban que os suplementos de vitaminas D e C ou o zinc podían axudar a tratar ou aumentar a resposta inmunitaria fronte á covid. Tamén desmentiu que a covid-19 se propague pola auga potable e que tomar allo ou beber alcohol posúan acción protectora fronte ao coronavirus. Tampouco o ten a cafeína, un conto que tivo bastante repercusión na prensa. En realidade, era unha interpretación dun estudo realizado en Inglaterra que revelaba que nun grupo de persoas concreto se vira que a incidencia da covid-19 era menor entre aquelas que tomaban froita, daban o peito ou consumían café. Os propios investigadores xa apuntaban que só existía correlación e non unha vinculación causa-efecto. Tal como chegou á prensa entraría no lote dos contos.

Coincidindo coa publicación da noticia de que os españois consumimos un 45 % menos de chicles, segundo datos da patronal Produlce, empezou a pulular polas redes o conto de que os chicles eliminan as caries. A farmacéutica e experta en seguridade alimentaria, Gemma del Caño, recorda que non elimina a caries, nin moito menos, pero parece que mastigar chicle con xilitol (sen azucre) pódea prever. Aínda así, insiste en que hai dúbidas de que sexa por iso. A explicación é que, a falta de tempo ou posibilidade para realizar unha hixiene bucal correcta tras a comida, mascar chicle pode xerar unha autolimpeza de urxencia, transitoria, que en ningún caso substitúe o cepillado. Aproveitando esta falsa crenza, Mondelez –a casa nai das galletas Fontaneda ou o chocolate Milka– lanzou Trident Oral B con fl úor. As medias verdades e a boa fe do consumidor achanzan o camiño para que a industria coloque novos produtos.

O aceite de coco é, para a tecnóloga dos alimentos Beatriz Robles, “a maior burbulla nutricional dos últimos anos. É certo que sobe o colesterol bo, pero como está ata arriba de graxas saturadas (o 90 %) tamén sobe o malo e os triglicéridos. Actualmente non temos a certeza de que valores altos de colesterol HDL reduzan o risco cardiovascular, pero si que está contrastado que a subida do LDL o incrementa”, recalca. Tampouco hai evidencia de que axude a adelgazar nin a controlar a glucosa en sangue. A lista de noticias falsas sobre os alimentos é inabarcable. De aí a importancia da responsabilidade dos xornalistas para non difundir informacións falsas que confundan o consumidor ou poñan en risco a súa saúde.

A industria como fonte

Para dar a coñecer os seus produtos, o recurso habitual da industria é a publicidade, e máis cando se trata de alimentos destinados ao público infantil. Con todo, cada vez é máis potente a maquinaria despregada desde os departamentos de comunicación para mesturar mensaxes saudables ou solidarias co propio produto. Galletas Príncipe financia un estudo coa psicóloga Silvia Álava e Ipsos segundo o cal o 98 % das familias considera que o deporte é clave no desenvolvemento cognitivo e socioemocional dos seus fillos e fillas. Con todo, as galletas están lonxe de ser un alimento saudable e o seu consumo debe ser ocasional.

Unindo todos eses elementos nunha mesma mensaxe, pode dar a sensación de que comer galletas combate o sedentarismo e fai que os pequenos sexan máis listos. Non se di expresamente, pero o cerebro de quen consome, inconscientemente, ata os cabos. Algo similar sucede cos alimentos sen glute, bio ou sen lactosa, ou os famosos “enriquecidos” con ferro, calcio, vitaminas ou ácidos graxos DHA.

O Estudo Nutricional en Poboación Infantil Española (EsNuPi), promovido polas Fundaciones Española (FEN) e Iberoamericana (FINUT) de Nutrición, en colaboración coa Asociación Española de Pediatría (AEP), tiña por obxectivo revelar os patróns de alimentación e hábitos de actividade física na poboación infantil española de un a nove anos. Unha das súas conclusións é que tres de cada catro pícaros españois non alcanzan as inxestas recomendadas de omega-3. Esta carencia pode paliarse con leites de crecemento enriquecidas con ese nutriente. É casual que o estudo contase co financiamento do Instituto Puleva de Nutrición, marca láctea que conta cun leite precisamente con esas características?

Contrastar antes de publicar

Para Alipio Gutiérrez, responsable de Saúde en Telemadrid e vicepresidente da Asociación Nacional de Informadores da saúde (ANIS), unha nota de prensa procedente da industria, aínda que vaia apoiada por un estudo, sempre debe contrastarse. “Cada vez hai máis intentos de coarnos publicidade disfrazada de información. Proporciónanche un estudo, pero é propaganda para a marca. Antes de publicar nada, teño que contrastar con profesionais á marxe da industria: profesores universitarios, investigadores independentes, médicos…

Outra cousa é que a fonte sexa directamente un organismo que se dedica á investigación, como o CSIC. “Nese caso dou por feito que ten rigor científico”. Gutiérrez recoñece que as marcas ou os gremios da alimentación aprovéitanse de que as sucesivas reducións de persoal nas redaccións fan que os poucos periodistas que quedan anden saturados de traballo e non sempre teñan tempo para contrastar. “Outras veces cáese na trampa de sacala a fume de carozo para ser os primeiros en dar a noticia, polo clickbait ou a primicia. Talvez non nun informativo, pero si desde as redes sociais do medio”, analiza.

Contrastar ou complementar información a partir de contidos de Internet porque se vai con présas é unha arma de dobre fío. Un estudo de 2015 pode estar obsoleto e non ser válido para referendar un argumento. Outras veces, o erro parte do xornalista ao dar por bos e aplicables en humanos estudos que só se levaron a cabo en animais. Ante as recentes críticas ao CSIC por aceptar encargos da industria, Gutiérrez cre que, se eses ingresos que entran por añi, serven para financiar despois estudos que redunden na saúde xeral, benvidos sexan. “Sigo confiando na integridade dos científicos. Outra cousa é que o comunicado que se envía á prensa vaia nesgado. Pero aí xa é tarefa do xornalista valoralo, interpretar correctamente os datos, ir ás fontes e contrastar”, engade. Nun país como o noso, onde só se destina á investigación o 1,2 % do PIB fronte ao 2,1 % de Alemaña, as universidades e institucións vense obrigadas a realizar estudos para terceiros como forma de lograr fondos. “Se se destinase máis diñeiro a investigar talvez desaparecería este conflito”. Para a xornalista Marta Del Val, “o que non é de recibo é copiar e pegar unha nota de prensa. Xamais debería publicarse como noticia”.

Quen controla as noticias en internet? 

No documental O dilema das redes sociais (Netflix) déixase ao descuberto a gran verdade de Internet: os algoritmos de Google non buscan a verdade. Limítanse a proporcionar a información máis afín a cada usuario. Mediante un mecanismo de aprendizaxe automatizada o buscador detecta os gustos ou ideoloxía do usuario e prioriza aqueles resultados do seu agrado. Se é negacionista, recibirá máis resultados negacionistas. Se cre que hai que comer costeleta a diario, o preditivo indicaralle a conveniencia para comer carne vermella a diario. Se é vegano, os resultados apostarán pola proteína vexetal. Google non coñece verdades ou mentiras. Só proporciona resultados. Pero as mentiras existen. Os contos circulan por Internet con total impunidade e as medias verdades ou inexactitudes confunden a poboación.

O pasado ano, o Colexio Oficial de Médicos de Madrid (ICOMEM) creaba Observatorio Dixital para localizar e desmentir contos aparecidos en prensa. “Contamos coa colaboración da Axencia EFE e RTVE. Se detectan noticias de saúde incorrectas ou falsas contactan connosco. Nós contrastámolas, buscamos a información en institucións oficiais e en literatura científica e, máis tarde, pedímoslles que desmintan se realmente hai probas de que o dito non é verdade. Tamén aclaramos certas informacións que, sen ser contos, non se sabe a súa veracidadee real porque non hai estudos suficientes no momento actual”, declara Jaime Barrio, médico de familia e membro do Observatorio Digital do Colegio Oficial de Médicos de Madrid (ICOMEM).

Fóra das nosas fronteiras, Health on the Net é unha organización sen ánimo de lucro que conta co apoio de diversas asociacións médicas, a OMS e a Comisión Europea. O seu obxectivo é mirar polo rigor na información sanitaria. O seu comité de médicos analiza a veracidade das webs que así o solicitan e, se logran ser validadas, poden engadir a palabra HONcode nos termos de procura SEO. Entre as súas recomendacións aos internautas está a de acudir sempre a fontes oficiais e fiables, como hospitais, universidades e axencias gobernamentais. Outras formas de asegurarse informacións veraces é buscar outros selos de acreditación, como Web Médica Acre ditada ou Distintivo AppSaludable.

Mentiras a alta velocidade

Moita da información sobre alimentación que reciben os menores chega a través das redes sociais, como Tik Tok, Instagram ou Twich. A pesar de que a idade mínima para abrir unha conta na maioría desas plataformas é de 13 anos e algunhas especifican que ata os 18 deben facer uso só acompañados dun adulto, o certo é que os menores navegan con bastante liberdade polas redes. E é un dos escenarios nos que se concentran e divulgan máis contos. Controlalos é complicado pola inxente cantidade de información que flúe a diario. Limitala é legalmente controvertido.

O xurista experto en dereito dixital, Borja Adsuara, explica que a Constitución española prohibe expresamente a censura previa de contidos (antes de publicarse) e o seu secuestro ou supresión (unha vez publicados) só pode producirse por resolución xudicial. “Con todo, existen nas redes sociais os ‘Termos de uso’ ou ‘Normas da comunidade’ que deixan en mans –non de expertos nin de xuíces –, senón de empresas privadas co mo Twitter ou Facebook, a posibilidade de pechar unha conta ou borrar certos contidos”, acentúa.

Os internautas, pola súa banda, non teñen a opción para denunciar unha conta por difundir contos. Os algoritmos de TikTok detectan e borran contas sen avisar se revelan palabras malsoantes ou contidos ofensivos. Os contos, ao non responder a un formato ou palabra clave concreta, pasan por baixo do radar.

En busca dos tuits serios

Carlos Mateos, coordinador de #Saludsinbulos, unha iniciativa que combate as mentiras sobre saúde con profesionais sanitarios e o aval de 40 sociedades científicas, asume que “a nutrición é o campo da saúde que máis contos xera. Hai moito interese en comer ben, pero tamén, moito descoñecemento”. O Instituto #Saludsinbulos, a Asociación de Innovadores en eSalud (AIES) e Health 2.0. Basque asinaron hai un ano un acordo de colaboración para fomentar información veraz de saúde dixital. Tanto desde as contas de Salud sin bulos como desde o seu propio perfil (@carloscomsalud) dedícase a desmontar mentiras e proporcionar informacións veraces sobre saúde e nutrición.

Por suposto, non todo o que flúe polas redes é un conto. Moitos profesionais do ámbito da saúde, a nutrición ou a investigación divulgan a diario informacións relevantes que combaten esas mentiras. Que sexa un profesional da saúde, que avale as súas ideas con estudos científicos independentes e que conten co respaldo maioritario doutros colegas de profesión é un bo indicio para darlle credibilidade. Se non goza de respaldo profesional, só se preocupa por difundir as súas propias mensaxes ou busca confrontar para aumentar a súa repercusión e seguidores, hai que desconfiar. “Hai que ter pensamento crítico, pero non baseado en desacreditar a outros profesionais ou entidades”, agrega Carmen Pérez, presidenta da Sociedade Española de Nutrición Comunitaria (SENC).

Perfís como a tecnóloga dos alimentos Beatriz Robles (@beatriz-calidad) ou o tecnólogo Miguel A. Lurueña (@gominolasdpetro) son algúns deses paladíns contra os cibercontos. Nesta liña, a iniciativa @PorcentajeJusto analiza en Twitter a proporción real deses ingredientes que a industria publicita como o máis destacado e que, en moitas ocasións, non alcanzan nin un 1 %. “Hai unha industria alimentaria que intenta poñerse o máis bonita posible para a foto, pero pásalle como en Instagram: abusa tanto dos filtros e afástase tanto da realidade que che está mostrando unha cousa que non é”, insiste a xornalista Laura Caorsi, autora do @PorcentajeJusto.

Os contos máis estendidos sobre alimentación infantil

Alimentos enriquecidos con vitamina D para mellorar as defensas e mellorar os ósos. É un dos reclamos máis recorrentes da industria en produtos como leites ou iogures. Desde o Grupo de Educación Sanitaria e Promoción da Saúde do PAPPS (Programa de Actividades Preventivas e Promoción da Saúde da Sociedade Española de Medicina de Familia e Comunitaria) insisten en que non hai estudos rigorosos que o avalen e si, moitos que referendan que estes produtos son innecesarios. Para alcanzar os niveis de vitamina D recomendados ao día, aconséllase seguir unha dieta saudable con alimentos ricos nesta vitamina, por exemplo, os peixes azuis e graxos como o salmón, a xarda ou o atún, e unha exposición ao sol sensata.

Xaropes para abrir a fame. No seu libro Se me hace bola, o dietista-nutricionista Julio Basulto defende que, coma calquera ser humano san, os nenos teñen un mecanismo autorregulador do apetito. Se non comen máis é porque non o necesitan. Boa proba diso é que cando están pegando un estirón, comen máis. Por iso, os xaropes que prometen abrir o apetito dos máis pequenos son completamente innecesarios.

Os zumes substitúen a unha peza de froita. Non, un zume non é igual a comer froita. Cando un neno ou unha nena toma unha peza enteira adquire a fibra e todos os seus nutrientes e, co zume, o azucre libre en forma de frutosa, un tipo de azucre que segundo a OMS hai que limitar.

A froita pola tarde altera os nenos. A nutricionista Beatriz Robles, a farmacéutica Gemma del Caño e o dietista Pablo Ojeda desmontan na súa Guía sobre bulos en alimentación un mito que se remonta aos anos : o azucre altera os nenos. Este conto deu como consecuencia que desde algunhas fontes se pensase que as froitas a media tarde trastornan o comportamento dos menores e os fai máis hiperactivos. Segundo estes expertos, “entre os efectos prexudiciais do consumo de frutosa como azucre engadido non se atopa a alteración do comportamento infantil”.

Os iogures deseñados para bebés son saudables. Desde hai algúns anos os estantes dos supermercados enchéronse de produtos dirixidos aos máis pequenos da casa: o meu primeiro iogur, a miña primeira galleta… Estes produtos revístense de mensaxes para parecer saudables, pero en realidade esconden moita cantidade de azucre. Ademais, son innecesarios. Os lactantes de entre  e  meses non necesitan tomar iogures porque o leite materno conta con mellores nutrientes e con menos proteínas. Os menores desas idades que toman leite de fórmula tampouco os necesitan: co leite de continuación (tipo ) xa toman demasiadas proteínas. A esas idades é máis recomendable o leite artificial que un iogur deste tipo, que, ademais, leva azucre e nata.

¿Verdad o mentira?

Una ‘app’ para sacarnos de dudas Cada vez existen más herramientas para detectar noticias falsas sobre la salud, como la Fundación Maldita o Newtral. Pronto llegará a nuestros bolsillos una más, la aplicación móvil No Rumour Health, un proyecto liderando por la Universidad de Valencia y que cuenta con el trabajo de un consorcio de tres países: España, Grecia y Polonia. El objetivo de esta app, que está en proceso de desarrollo, es ayudar a la gente mayor a diferenciar si las informaciones sobre salud que recaban a través de las redes sociales son ciertas. También quiere convertirse en una guía para que estas personas puedan aprender a identificar las noticias falsas y poder saber qué páginas son fiables.

Mikel López Iturriaga, ‘El Comidista’

“Desconfía dos produtos ‘enriquecidos’ con vitaminas e alimenta os teus ! llos comida que non necesite reclamos”.

Desde a súa sección no diario El País baixo o nome de El Comidista, Mikel López Iturriaga comanda un equipo de xornalistas e expertos en nutrición cun só fin: informar sobre alimentación sen boatos. Certas verdades son unha chamada de atención para a industria.

Que información lle chega por parte dos fabricantes? Certa industria alimentaria empéñase en confundir a xente para vender máis. Pero son conscientes de que os consumidores cada vez teñen máis en conta a saúde á hora de decidir que compran, por iso redobran esforzos para destacar as presuntas calidades dos seus produtos. Cando se trata de ultraprocesados ou bebidas alcohólicas teñen que esforzarse por parecer o que non son. Por iso gastan moito diñeiro en estudos pouco rigorosos que os retraten como sans.

Hai algún sector especialmente intenso nos seus intentos de disfrazarse de saudable? Especial mención merecen o viño e a cervexa, que poden estar moi ricos, pero mires por onde os mires non son saudables. A súa industria empéñase en contarnos que hidratan, que rexuvenecen e ata que son bos para o alzhéimer, para que esquezamos un pequeno detalle: levan unha substancia tóxica e canceríxena chamada alcohol.

Por que os produtos dirixidos a nenos son tan susceptibles de ir “avalados” por estudos ou asociacións profesionais? Porque esa preocupación pola saúde dispárase cando falamos dos nenos. Calquera nai ou pai quere darlles aos seus fillos alimentos sans, polo que a industria dos ultraprocesados ten que facer un sobreesforzo para disfrazalos e enganar a eses proxenitores preocupados. Os envases deses produtos, cargados de azucre, de sal ou de graxas insás, están forrados de reclamos saudables (“con calcio”, “con vitaminas A, B e D”…) ou de avales de institucións untadas pola grande industria alimentaria. O meu consello: desconfía a diario de todos os produtos que leven estes reclamos, e sempre que poidas alimenta os teus fillos con comida que non os necesite.

Cando lles chega un estudo avalado por tal asociación médica, dano por bo? Nos estudos dubidosos consultámoslles aos nosos expertos de cabeceira en cuestións de nutrición, algúns deles colaboradores de El Comidista, pero despois de 10 anos aprendemos a detectar en tres minutos os claramente nesgados. Se rascas e aparece a industria alimentaria ou a do alcohol, pon de inmediato o estudo en corentena. Ou tírao á papeleira directamente.

Hai voces ou entes máis fiables, máis independentes? Hai entidades e voces fiables e, por sorte, moitos exercen un labor de divulgación máis accesible que nunca grazas a internet e as redes sociais. A cuestión é saber distinguilos, porque conviven con entidades supostamente científicas e desinteresadas, financiadas pola industria e con máis dun científico que vendeu a súa alma ao diaño. Hai que fiarse do que din organismos oficiais ou dietistas-nutricionistas, tecnólogos ou expertos en seguridade alimentaria con certa reputación.

O consumidor confía na imparcialidade e veracidade da prensa. Que pode facer para saber se algo que se publica é veraz? Primeiro, pensar se está lendo esa información nun sitio fiable ou nunha web cazaclics. Segundo, fixarse nas fontes das que sae a información: os medios rigorosos adoitan enlazar a estudos concretos de institucións ou revistas prestixiosas, inclúen voces autorizadas e matizan moito as súas afirmacións con explicacións claras. Os medios que lle botan moita cara usan expresións do tipo “diversos estudos confirman”, “os científicos aseguran”… Adoitan ser máis contundentes en titulares e textos, e acostuman a basear as súas afirmacións en estudos de remotas universidades das que ninguén oíu falar. Para rematar, convén mergullarse un pouco nas fontes para detectar posibles conflitos de intereses ou financiamento por parte de empresas. Se a información é favorable aos seus intereses, coidado!

Redes sociais: podémonos fiar?

Ointerese polo mundo da nutrición ten o seu reflexo nas redes sociais. Nos últimos anos multiplicáronse os influencers da alimentación e a vida sa que divulgan os seus métodos e opinións, con ou sen respaldo científico, e en cuxas contas suman miles de seguidores. Pero, ata que punto saben do que falan? E en que medida inflúen na alimentación e nutrición dos españois?

Nesa liña, a Universidade do País Vasco (EHU) e a Fundación Eroski uniron forzas para fotografar esta realidade a través do estudo de investigación Seguridade alimentaria e cibermedios: temáticas, novas fontes e servizos, que acaba de ver a luz. “Queriamos comprobar cales eran os temas alimentarios que maior reacción provocaban nas audiencias. Para iso, pareceunos interesante analizar o engagement ou fidelización dunha serie de nutricionistas e divulgadores da alimentación nas redes sociais para comprobar cales eran aquelas cuestións que carrexaban unha maior participación”, asegura José Ignacio Armentia, catedrático da Universidade do Vasco (EHU) e investigador principal do proxecto. Para iso, seleccionaron aos divulgadores en nutrición con maior influencia en redes sociais en España, a súa formación e a información que publicaban a través deste medio, ademais de determinar que redes sociais se utilizaban para falar de alimentación e nutrición.

No período entre xullo de 2017 e o 30 de xuño de 2019, os 10 divulgadores en nutrición máis importantes eran Julio Basulto, Miguel Ángel Lurueña, Juan Revenga, Virginia Gómez, Lucía Martínez, Aitor Sánchez, Carlos Ríos, Gabriela Uriarte, Juan Llorca e Vitoria Lozada. Durante estes dous anos de estudo, o número de contidos producidos por estes nutricionistas alcanzou os 29.655, que provocaron preto de 18 millóns e medio de respostas; cunha media de 620 respostas por mensaxe.

Saben do que falan?

Os divulgadores analizados son expertos en tecnoloxía dos alimentos ou dietética e nutrición e, nalgúns casos, doutores e escritores, a excepción do cociñeiro Juan Lorca que, no entanto, conta cunha ampla experiencia nestes campos. Iso si, a pesar de que se trata de divulgadores con formación sólida, non están exentos de barullo e polémica. A propia realidade, co recente caso da controvertida crema de cacao lanzada ao mercado por un destes influencers, mostrounos que, en ocasións, as voces e posturas se contrapoñen entre elas. “Tanto nas redes como en Internet, en xeral, podes atopar o mellor e o peor en case todos os ámbitos, a nutrición non ía ser unha excepción”, aclara o máximo responsable da investigación.

Agora ben, non debemos perder de vista un detalle: algúns dos influencers analizados colaboraron coa propia industria alimentaria recoñecéndoo abertamente nos seus distintos perfís de redes sociais ou intervindo coa súa propia imaxe en distintas campañas de empresas de distribución, como Aitor Sánchez ou Carlos Ríos. Réstalle este tipo de prácticas fiabilidade ao seu discurso? O que está claro é que como usuarios e usuarias de redes sociais debemos agudizar os sentidos e contextualizar calquera información que leamos nelas. O espírito crítico non debe perderse entre likes e retweets.

Desde o Departamento de Xornalismo da Facultade de Ciencias Sociais e da Comunicación, onde traballa este grupo de investigación co nome de Mediaiker, subliñan que, normalmente, alguén a quen se poida considerar divulgador ou divulgadora nalgún campo vén avalado por unha traxectoria. Probablemente tamén teña un blog, colabore con algún medio de comunicación ou escriba algún texto divulgativo ou, ata, científico. “Ademais, as redes son un espazo vivo no que os diferentes puntos de vista poden ser rapidamente refutados. Doutra banda, aínda que en Internet poidan circular determinadas noticias falsas, se alguén ten interese non é tan complicado comprobar a veracidade dos feitos”, aseguran.

Un medio máis 

Pero en que medida inflúen as redes na alimentación e nutrición dos españois? Segundo José Ignacio Armentia “inflúe na medida de que se converteron en medios a través dos que se informa a un maior número da poboación”. As redes sociais permiten ofrecer “unha mellor información alimentaria nas xeracións máis novas”, os usuarios por excelencia deste medio. Así, o feito de que existan influencers expertos en nutrición e nas redes sociais ofrece a posibilidade de chegar a este colectivo cunha linguaxe próxima e fiable. É unha vía moi interesante para xerar opinión de calidade e interese.

Máis aló destes datos, o equipo de investigación liderado polo profesor Armentia advirte que o mundo das redes é moi cambiante e, probablemente, nos dous anos que transcorreron desde a elaboración do estudo se produciron cambios. Os informes da asociación de comunicación, publicidade e márketing dixital IAB, e da consultora The Social Media Family apuntan a un crecemento de Instagram ou á consolidación de novos actores como TikTok. “O ascenso de Instagram, unido a o seu alto grao de penetración entre o público máis novo, pode convertela nunha boa ferramenta de divulgación para este tipo de usuario”, explican.

Este artigo está baseado na investigación Seguridade alimentaria e cibermedios: temáticas, novas fontes e servizos, financiada por MINECO-AEI-FEDER (referencia CSO2017-82853-R). Os seus autores pertencen ao Grupo MediaIker da UPV/EHU (referencia GIU19/024). Proxecto Universidade/Sociedade US17/15.