O noso cerebro tamén se “contamina”
Cada día inhalamos e exhalamos entre 10.000 e 12.000 litros de aire para sobrevivir. O que non pensamos ao respirar é que a exposición a micropartículas contaminantes do aire tamén é constante. Os contaminantes urbanos son o inimigo silencioso do ser humano, porque non só prexudican a saúde pulmonar e cardiovascular, senón que están estreitamente relacionados coa neuroinflamación implicada en enfermidades neurodexenerativas como a demencia, o alzhéimer, o párkinson, a esclerose múltiple ou a esclerose lateral amiotrófica (ELA).
Nos últimos anos, a evidencia científica advirte que a contaminación está detrás da redución das habilidades intelectuais, a capacidade cognitiva e a memoria. É dicir, polo mero feito de respirar nunha gran cidade de elevada contaminación atmosférica corremos máis risco de sufrir tensión oxidativo e deterioración precoz do sistema nervioso central. Os estudos epidemiolóxicos tamén advirten do posible escenario futuro, no que ademais do envellecemento da poboación, a contaminación atmosférica favoreza a aparición –máis precoz e a máis persoas– de deterioración cognitiva. Segundo o recente estudo Global Burden of Disease publicado en The Lancet, sobre a prevalencia da demencia, que toma 204 países como mostra, estímase que no mundo pasarase dos 57 millóns de persoas con demencia en 2019 aos 153 millóns en 2050.
Ocular
- Ollo-Nariz-Cerebro
Inhalación
- Do sistema respiratorio pasan ao sangue
Inxestión
- Sistema linfático
- Fígado
Pel
- Nervio trixémico
- Nervio olfactorio
- Bulbo olfactorio
- Bronquio traqueal
- Sistema cardiovascular
- Barreira capilar alveolar
- Da pel chega aos ollos cando os fregamos
- Da pel pasa ao estómago cando tocamos a boca
Que neurotóxicos respiramos?
Cando falamos de contaminantes urbanos que afectan o cerebro non nos referimos aos gases de efecto invernadoiro —como o dióxido de carbono—, responsables de cambios na atmosfera e o quecemento global, pero que non producen inflamación. Os contaminantes máis perigosos para a saúde neurolóxica son a materia particulada (PM 2.5 e PM 10), é dicir, as partículas de po, borralla, cinzas, cemento, residuos e metais en suspensión, cun diámetro de entre 2,5 e 10 micras. Tamén do monóxido de carbono (CO2), ozono (Ou3), dióxido de nitróxeno (NO2) e dióxido de xofre (SO2).
“O que máis nos preocupa son os contaminantes procedentes do tráfico rodado, tanto da combustión do motor como do desgaste de freos e pneumáticos. Calcúlase que, entre as partículas en suspensión, ao redor do 30 % do que respira un cidadán medio español procede dese tráfico rodado. Existen valores límites diarios e anuais, medidos e lexislados, para as PM de 2.5 e PM 10. Pero aquelas partículas que miden menos 0,1 micras de diámetro e poden pasar ao torrente sanguíneo con máis facilidade, non están reguladas. Aínda se están facendo estudos, tanto dos seus niveis como dos efectos na saúde”, advirte Xavier Querol, investigador do Instituto de Diagnóstico Ambiental y Estudios del auga (IDAEA) do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC).
Segundo o último informe A calidade do aire en Europa 2022, elaborado pola Axencia Europea do Medio Ambiente en 2020, o 96 % da poboación urbana da Unión Europea estivo exposta a concentracións de partículas finas (PM 2.5) superiores ao que a Organización Mundial da Saúde considera seguro (5 µg/m³). Ademais, producíronse preto de 238.000 mortes prematuras por esta exposición en 2020.
As consecuencias da exposición.
Que pode suceder se seguimos expostos a estas partículas contaminantes? Unha recente metaanálise realizada por investigadores da Escola de Saúde Pública de Harvard revisou máis de 2.000 estudos e destacou 51 investigacións nas que se establecía a relación entre o aumento do risco de padecer demencia e a exposición ás PM 2.5, o dióxido de nitróxeno e o óxido de nitróxeno. O departamento de Bioloxía da Universidade Bautista de Hong Kong chegou a similares conclusións noutra metaanálise, que analizou e comprobou a evidencia recente que establece a relación entre contaminantes urbanos e o risco de padecer alzhéimer.
O profesor xavier querol, investigador do instituto de diagnóstico ambiental y estudios del auga (idaea) do consello superior de investigacións científicas (csic), leva décadas analizando a xeoquímica ambiental aplicada á contaminación do aire. Propón unha serie de medidas que deberían ser impulsadas polas institucións para mellorar a calidade do aire que respiramos.
Potenciar o transporte público
Non só dentro das grandes cidades, senón fóra, nas zonas suburbanas, onde se xeran os grandes desprazamentos urbanos. “O 60 % dos coches de Madrid ou Barcelona son de xente que se despraza para traballar. O transporte público metropolitano debería estar organizado xunto a aparcadoiros disuasorios nas cidades de orixe, situados preto de estacións de autobuses ou trens con suficiente frecuencia”, afirma o investigador.
Reducir os vehículos privados
“Non se trata de provocar o mesmo colapso circulatorio con coches eléctricos ou híbridos”, explica o investigador do CSIC. Un exemplo de medida efectiva é a cidade de Milán, que desde 2015 estableceu unha elevada peaxe urbana, que provocou unha redución do 35 % do tráfico rodado. O aparcadoiro na rúa só debería ser posible para os residentes do barrio.
Limitar os vehículos contaminantes
“Se se consegue reducir un 30 % de vehículos en circulación, o 70 % restante debería ser o menos contaminante posible”, analiza Xavier Querol. A recente Lei de tráfico aumenta as sancións por circular con vehículos antigos e contaminantes en Zonas de Baixas Emisións, que se localizan en 149 municipios españois con máis de 50.000 habitantes. Trataríase de renovar a flota e promover os vehículos híbridos, enchufables ou eléctricos.
Apoiar a distribución e taxis eléctricos
“Aqueles vehículos que circulan pola cidade entre 10 e 12 horas ao día, como os de distribución e taxis, son os que máis necesitan as axudas á hibridación e electrificación”, opina Querol. As campañas de apoio de renovación á flota deberían centrarse nas Zonas de Baixas Emisións e vehículos de alta quilometraxe diaria.
Optimizar a distribución de bens
Na cidade de Nova York calculouse que un restaurante pequeno recibe sete furgonetas ao día. Para reducir o número de vehículos propuxéronse medidas como facer distribución nocturna, con vehículos eléctricos, que saen desde unha praza central e un camión grande, que reúne e distribúe os bens ou mercadorías ao restaurante ou onde sexa necesario. “Necesitamos unha loxística máis intelixente que non requira tantos vehículos de distribución, aplicacións móbiles que permitan compartir taxis na mesma dirección e restrinxir os que circulan baleiros”, recomenda. Isto é o que se chama “optimizar a última milla”.
Redeseñar a urbe
“Peonalizar unha rúa só implica levar o tráfico á rúa da beira. No redeseño urbano, se construímos un parque de xogos para nenos, no canto de situalo á beira dunha rúa con moito tráfico, debería situarse dentro dunha mazá illada: os nenos respirarán menos contaminación. E o mesmo debería facerse cos xeriátricos, centros de atención primaria, hospitais, colexios”, conclúe Querol. O obxectivo dunha cidade que protexa a saúde dos seus habitantes debería ser reverdecer os arredores, sacar o tráfico do centro e reducir o número de vehículos próximos á poboación.
Como se produce a neuroinflamación?
“O que aprendemos nos últimos anos é que a exposición a este tipo de micropartículas pódese dar a través da inhalación, por vía ocular ou transdérmica, que provocan alteracións a nivel molecular. A partir de devanditas vías de entrada, esas partículas pasan á circulación e provocan unha disfunción na parede dos vasos sanguíneos e estrés oxidativo, que afecta a diversos órganos, entre eles o cerebro, o que predispón a propagar esa toxicidade. A nivel cerebral afecta á comunicación entre neuronas, aos mecanismos de mantemento do cerebro e favorece o risco de presentar ictus, tanto isquémico (por embolia) como hemorráxico, e deterioración cognitiva”, explica o neurólogo Javier Camiña, vogal da Sociedad Española de Neurología. “Agora mesmo temos un millón de persoas con demencia en España, das cales unhas 800.000 padecen alzhéimer. Estímase que ascenderemos a dous millóns e medio ou tres millóns de persoas con demencia nos próximos 20 anos no noso país”, engade.
Outro estudo publicado pola Oficina de Investigación e Ciencias da Saúde Ambiental do Canadá no 2019 sinala a relación entre contaminantes do aire –precisamente as nanopartículas, partículas en suspensión e ozono– coa maior incidencia de trastornos neurolóxicos e psiquiátricos como deterioración cognitiva, demencia, ansiedade, depresión e suicidio. A clave parece estar no estrés, ao que é particularmente sensible o cerebro, e o disparador do estrés provocado por dous contaminantes concretos: PM e ozono. Como sucede? “As evidencias recentes demostraron que as PM e o ozono, dous contaminantes comúns con diferentes características e reactividade, poden activar o eixo hipotalámico-pituitario-adrenal (HPA) e liberar as hormonas da tensión, o cortisol. Estas hormonas afectan á cognición e á saúde mental. A activación crónica e desregulación do eixo HPA relaciónase con efectos adversos que inclúen neurotoxicidade, estrés oxidativo e deficiente control dos procesos inflamatorios”, sinala o estudo. Desta forma, unha exposición continuada á contaminación e ao estrés crónico ou agudo poden levar a cambios estruturais e bioquímicos do cerebro, relacionados cos efectos dos contaminantes no sistema nervioso central.
A única solución para limitar esta exposición aos responsables dos procesos oxidativos, inflamatorios e metabólicos, pasaría por axilizar as medidas para reducir a contaminación atmosférica, concienciar a poboación sobre o uso de fontes de enerxía e de transporte menos contaminantes e reducir a exposición ao aire libre da poboación vulnerable en episodios de alta contaminación.