Non todas as augas son seguras

Como se mide a calidade das zonas de baño. Non todas as augas son seguras

Segundo o Informe Nacional de Calidade de Augas de Baño 2021 –o último publicado ata a data–, elaborado polo Ministerio de Sanidade, o 96,6 % das augas de baño de España alcanzaron o mínimo de calidade “suficiente” e o 87,4 % cumpriu cos requisitos de calidade “excelente”. Con todo, un 7,8 % das zonas de baño só alcanzaron a categoría de “boas”, o 1,2% obtiveron un “insuficiente” e o 2,2 % quedou sen clasificar, é dicir, non se puido medir a súa contaminación. Esta clasificación analiza a calidade da auga de 2.261 puntos, entre os que se atopan praias e calas de baño permitido e augas continentais, como ríos, piscinas fluviais e lagos. O obxectivo é comprobar se estas augas cumpren coa vixilancia e regulación europea.

“A calidade das augas de baño é un indicador da saúde ambiental das nosas augas costeiras e continentais, con relevancia en Saúde Pública e no potencial de desenvolvemento turístico e económico do noso país. A normativa nacional e europea están destinadas a garantir unha calidade da auga apropiada para o uso do baño da poboación, protexendo deste xeito a saúde dos cidadáns”, expón no informe, Pilar Aparicio, directora xeral de Saúde Pública do Ministerio de Sanidade.

Como se analiza a auga?

En España, a tempada de baño na que se realizan as mostraxes mensuais da auga vai de maio a setembro nas zonas costeiras —salvo Canarias, que se estende durante case todo o ano— e de xuño a setembro nas augas de interior. Isto implica que no verán se tomarán un mínimo de oito mostras de auga. E que se analiza no laboratorio para determinar se a calidade da auga é boa ou non? A presenza de dúas bacterias fecais: enterococo intestinal e Escherichia coli, medidas en “unidades formadoras de colonias” (UFC) por cada 100 mililitros de auga. Cando nas zonas de costa e litoral superan os 185 UFC/ 100 ml para enterococos e os 500 UFC/100 ml para E. coli e, a calidade da auga sería “insuficiente” e desaconséllase o baño. Estas bacterias poden proceder de núcleos urbanos (feces humanas), actividade agrícola (esterco) ou gandeira (feces animais).

O escenario ideal sería evitar que as bacterias fecais chegasen ás augas de baño, pero non sempre se consegue. En ocasións, os eventos meteorolóxicos extremos, como secas, choivas torrenciais ou escoamentos, ou o colapso de depuradoras e sistemas de xestión das augas fecais debidos á masificación turística poden facer que o control da contaminación en orixe falle. De aí que a presenza fecal na auga de baño faga necesario pechar unha praia, lago ou río de forma temporal, con advertencias aos bañistas para desaconsellar o baño.

As praias máis contaminadas.

En 2016, un equipo de investigadores da Universidade de Alacante, dirixido por Luis Aragonés, doutor do departamento de Enxeñaría Civil, publicou na revista Science of the Total Environment a análise da calidade da auga en zonas costeiras de España (cunha mostra de 1.392 praias), en función da presenza de bacterias fecais e a súa relación coas condicións climáticas e ambientais da zona. O estudo descubriu que as praias de area son un reservorio natural de bacterias, máis que as praias de grava, e a batida da ondada e grandes mareas empeoran a súa contaminación. A incidencia de horas de sol, temperatura, salinidade da auga e choiva, entre outros factores, tamén inflúen na proliferación desas bacterias.

“Da investigación despréndese que as horas de luz e, por tanto, a acción da radiación ultravioleta, son os factores máis importantes na eliminación de bacterias, podendo mesmo compensar a menor depuración das augas residuais. Todos aqueles factores que directa ou indirectamente provoquen que esta radiación non actúe ou o faga en menor medida, contribúen ao aumento das concentracións bacterianas”, sinalan os investigadores. É dicir, as praias do Cantábrico, con menos días de sol, máis choiva, temperatura fría da auga, gran ondada e mareas, poderían ter maior contaminación bacteriana que as praias do sur de España. O informe da Universidade de Alacante advirte que, aínda que a directiva europea 2006/7/CE que regula a calidade da auga ten un obxectivo ambicioso, talvez estea a fallar porque non establece distincións. Non diferencia entre tipos de solo de praia, por exemplo, nin tampouco dispón dun protocolo común para a recollida de mostras e varía moito entre as horas do día que se recollen, días solleiros ou chuviosos, ou o punto onde se fai, máis ou menos turbio polo impacto da ondada e das mareas.

Ao longo da tempada estival son as autoridades autonómicas en materia de seguridade ambiental e sanitaria as que alertarán do peche dunha zona recreativa de baño contaminada, que pode durar 48 ou 72 horas, en función de se a auga no punto onde se localizou a contaminación se rexenerou, ou máis tempo se a contaminación é grave. Ademais, os técnicos que supervisan a calidade da auga tamén fan inspeccións visuais para detectar presenza de medusas, alcatrán, plásticos, materias flotantes, restos orgánicos ou calquera tipo de contaminación e decidirase se é recomendable ou non o peche da praia.

Como saber se nos podemos bañar.

Os veraneantes que teñen previsto gozar dalgunha zona de baño autorizada poden observar os carteis informativos na área, que clasificarán a calidade da auga como: “insuficiente, suficiente, boa ou excelente” e pictogramas cun nadador acompañado dunha liña sobre a súa cabeza, ou dunha a tres estrelas, para mostrar de menor a maior calidade da auga. Só no caso de lugares con auga de calidade insuficiente se prohibe o baño, polo risco para a saúde que implica entrar en contacto coas bacterias fecais.

Estas análises tamén poden detectar, tanto na auga como na area ou grava do litoral, residuos de aceites minerais, restos vexetais, substancias orgánicas e tensioactivas, residuos plásticos, algas e macroalgas, diatomeas, lama en descomposición, espumas, cianobacterias, medusas, presenza de cristal, madeira, caucho, entre outros produtos.

Desde o ano 2008 existe un sistema de información sanitaria, coñecido como Náyade, que recolle datos sobre as características das zonas de lecer acuático, interiores e costeiras, e a avaliación en tempo real da calidade das augas, tal e como se amosa na época estival. Desta forma, se temos previsto viaxar e bañarnos en determinada praia de Valencia, por exemplo, podemos introducir os datos no buscador e comprobar a situación habitual e recente desa zona de baño. Os datos reunidos serven posteriormente para elaborar tanto o Informe Nacional de Calidade de Augas de Baño como o Informe de Calidade de Augas en Europa, publicado pola Axencia Europea de Medio Ambiente (AEMA), que monitoriza a salubridade das áreas de baño e o cumprimento da normativa. No último informe europeo (2021), que analiza 21.551 zonas de baño na Unión Europea, sitúa a España no posto 13 do ranking, cun 87,4 % das súas zonas de baño con calidade de auga “excelente”, lixeiramente por encima da media europea.

O que os informes non nos din.

Os riscos para os bañistas non se limitan á presenza de bacterias fecais. Na tempada 2021, por exemplo, decidiuse o peche de 254 zonas de baño continental ou litoral nalgún momento do verán, xa fose por episodios puntuais de contaminación, circunstancias excepcionais, presenza de residuos ou imposibilidade de tomar a mostra. Ademais, existen outras limitacións ao sistema de vixilancia. Non se realiza a mostraxe se por condicións meteorolóxicas a tempada de verán nalgunhas zonas non dura máis de oito semanas, se non se pode acceder á praia por algunha circunstancia ou cando a autoridade competente considera que a auga non supón un risco para a saúde, por exemplo, se durante cinco anos seguidos conseguiu a cualificación de “excelente”. En todos estes casos, non existe o control periódico e os bañistas non poden coñecer a calidade da auga real.

Outras limitacións son as verteduras que non teñen como foco a contaminación fecal. Por exemplo, en maio de 2021, o Concello de Sant Adrià de Besòs (Barcelona) ordenou o peche da praia do Litoral ante a presenza de posible contaminación na area, exposta aos residuos da próxima área industrial xunto ao río. En concreto detectáronse restos de substancias potencialmente canceríxenas: chumbo, cobalto, benzopireno, vanadio, molibdeno, níquel e arsénico, con límites por encima dos máximos permitidos para a saúde. Finalmente, o mesmo Concello tivo que impedir o acceso dos bañistas, que continuaban achegándose á praia, sen ter en conta as advertencias na cartelaría. En xuño de 2022, o Ministerio de Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico comezou o complexo proceso de descontaminación da zona e espérase que no verán de 2023 se reabra despois de dous anos de peche.

Que pasa se nos bañamos alí?

Entre as consecuencias máis frecuentes para a saúde que ten bañarse en zonas contaminadas destacan as posibles diarreas –derivadas da presenza de Enterococo intestinal e Escherichia coli–, problemas dixestivos, irritacións de mucosas e da pel ou reaccións alérxicas. Aínda é pronto para coñecermos as secuelas a longo prazo na saúde provocadas por unha exposición frecuente aos contaminantes, que afectaría sobre todo á poboación local que practica deporte, pasea, toma o sol ou se baña durante todo o ano nunha praia que pode estar contaminada.

En 2021, a organización ecoloxista Surfrider Foundation Europe, que leva 30 anos analizando os residuos acuáticos, a calidade e salubridade da auga, o desenvolvemento costeiro e o impacto do cambio climático, lanzou un Manifesto Europeo para as Augas Saudables, no que instaba a mellorar a vixilancia e tratamento dos distintos tipos de contaminación, que actualmente non son controlados. “Esta contaminación pode adoptar diferentes formas: contaminación bacteriolóxica, con presenza na auga de microorganismos patóxenos como bacterias, virus ou parasitos, procedentes de residuos urbanos, augas residuais e escoamentos, navegación a vela ou turismo de tipo cruceiro; contaminación química presente no solo, aire ou ambientes acuáticos. Na actualidade hai máis de 100.000 substancias químicas catalogadas que inclúen metais pesados, hidrocarburos, residuos de medicamentos, pesticidas ou fertilizantes”, advirten os asinantes do manifesto. Segundo esta organización, en Europa, só se clasifican en bo estado químico o 38 % das augas superficiais (ríos, lagos e augas de transición e costeiras), dato que contrasta co 84,7 % das zonas de baño de calidade excelente das que fala o informe da Axencia Europea de Medio Ambiente (AEMA).

Os puntos negros.

Tamén o Informe Bandeiras Negras, que cada ano publica a ONG Ecoloxistas en Acción, sinala as deficiencias na xestión e vixilancia da contaminación no litoral. Outorgan 48 “bandeiras negras” –dúas por provincia ou cidade autónoma: Bandeira Negra á Mala Xestión Ambiental e Bandeira Negra por contaminación–, despois da supervisión anual de máis de 8.000 quilómetros de costa. “O Informe Bandeiras Negras non se limita a analizar a calidade da auga de baño, senón problemas relacionados coa industria, a sobreexplotación urbanística de zonas protexidas ou masificación turística debido a unha mala ou inexistente planificación”, expón Cristóbal López, coordinador do informe e portavoz de Ecoloxistas en Acción. E engade: “Hai unha serie de praias que poden ter verteduras por deficiencias nas infraestruturas de depuración —porque no verán a zona multiplica por dous ou tres a súa poboación— e as depuradoras colapsan e verten directamente ao mar. A oxidación das feces demanda moito osíxeno, rouba osíxeno nunha zona de auga, afoga aos peixes, mátao todo, máis aló de que, evidentemente, ninguén se quere bañar nunha praia chea de residuos fecais. O reclamo natural que ofreces, os teus propios recursos naturais, destrúelos por unha mala xestión e iso é o que se atopa o turista, que non ha querer volver. É un problema non só medioambiental, senón tamén económico”, explica Cristóbal López.

Sistema Náyade. Os cidadáns podemos consultar a calidade da auga do noso destino de vacacións e revisar as alertas sanitarias ou peches temporais por contaminación fecal en tempo real.