Estudo documental sobre os hábitos insáns (en alimentación, actividade física, consumo de substancias tóxicas e automedicación) da poboación española

Hábitos insáns e o camiño cara á perda de calidade de vida

A poboación española ten unha saúde nutricional mellorable, un perfil de inxestión de enerxía desequilibrado e unha vida cada vez máis sedentaria
1 Abril de 2017
Img tema de portada listado 235

Hábitos insáns e o camiño cara á perda de calidade de vida

O 71 % da poboación española maior de 15 anos percibe a súa saúde como boa ou moi boa, segundo a Enquisa europea de saúde en España elaborada en 2014 polo Instituto Nacional de Estatística (INE). No entanto, un 60 % sofre problemas ou enfermidades crónicas de saúde no noso país.

Segundo o INE, as máis comúns son a hipertensión arterial (18 %), as dores lumbares (17 %), o colesterol elevado (16 %), a artrose (16 %), as dores cervicais (15 %) e a alerxia (13 %).

Ademais, a Enquisa nutricional da poboación española (ENPE), levada a cabo en 2015 pola Fundación EROSKI, comprobou que a prevalencia de sobrepeso estimada na poboación adulta española entre 25 e 64 anos alcanza o 39 % e que é máis elevada entre os homes (do 46 % fronte ao 32 % das mulleres). Pola súa banda, a prevalencia global de obesidade estímase no 22 %, tamén maior nos homes (23 %) ca nas mulleres (20 %).

As dietas insalubres e a falta de actividade física atópanse entre os principais factores de risco para a saúde en todo o mundo, segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS). Neste sentido, a organización de consumidores CEACCU considera que a poboación española ten unha alimentación de peor calidade e máis sedentaria, tal e como recolle no seu estudo “Os hábitos dos españois no coidado da súa saúde”. É máis, alerta das graves consecuencias de que a poboación, sobre todo a urbana, siga dietas moi enerxéticas, ricas en graxas saturadas e carbohidratos refinados e que leve unha vida sedentaria.

Todos estes datos e as alertas dos diferentes organismos internacionais relacionadas coa saúde sobre a evolución da sociedade cara a unha peor calidade de vida polo abandono progresivo dos hábitos saudables levaron a EROSKI CONSUMER a tratar de coñecer cales son eses hábitos insáns que realiza a poboación e que claramente prexudican a súa saúde.

Para iso, realizou unha análise documental utilizando estudos e analíticas das seguintes fontes de información: a OMS, o INE, o Estudo ENPE da Fundación EROSKI, a CEACCU, a Fundación Española da Nutrición (FEN), o Panel de consumo alimentario do Ministerio de Agricultura e Pesca, Alimentación e Medio Ambiente (MAPAMA), a Sociedade Catalá de Medicina Familiar e Comunitaria (CAMFEC) e a Sociedade Española de Medicina Familiar e Comunitaria (SEMFEC).

Saúde mellorable

O Libro branco da FEN considera que a saúde nutricional da poboación española é claramente mellorable e enumera as súas debilidades:

  • Elevada prevalencia de sobrepeso e obesidade, trastornos do comportamento alimentario, ademais doutras enfermidades dexenerativas (enfermidade cardiovascular, hipertensión, cancro, diabetes etc.), relacionadas coa alimentación.
  • Inactividade física en todos os grupos de poboación.
  • Elevado consumo de carnes graxas, embutidos e alimentos ricos en azucres sinxelos e baixo consumo de cereais e derivados, verduras, hortalizas e legumes con respecto ás recomendacións.
  • Perfil calórico desequilibrado e achega elevada de ácidos graxos saturados e sal.
  • Risco de inxestión inadecuada de zinc e de ácido fólico na media da poboación e de vitamina D nas persoas maiores de 50 anos.
  • Escasos ou erróneos coñecementos sobre alimentación e nutrición na poboación, ademais de escasa educación nutricional reflectida na actual lexislación educativa.

A este respecto, a CEACCU destaca a importancia de manter hábitos saudables para non desenvolver enfermidades crónicas como a obesidade, a diabetes ou a enfermidade cardiovascular, doenzas que repuntan entre a poboación das sociedades desenvolvidas.

Velaquí os hábitos recomendados: inxerir polo menos 5 racións de froita e verdura diarias, consumir de maneira regular peixe e legumes, facer un almorzo completo, evitar o consumo de alcol e o tabaquismo, incrementar a actividade física e as horas de sono e, por último, evitar o consumo de medicamentos de prescrición médica.

Tipo de dieta e inxesta enerxética

Adherencia á dieta mediterránea

A OMS asegura que manter unha dieta saudable axuda a protexerse, entre outras cousas, das enfermidades non transmisibles, como a diabetes, as cardiopatías, os accidentes cerebrovasculares e o cancro.

No noso país, a referencia é a dieta mediterránea, cuxos beneficios proceden do consumo habitual de alimentos cardiosaudables, como froitas, verduras, hortalizas, legumes, froitos secos, peixe, aceite de oliva virxe ou virxe extra.

Aínda así, son moitas as voces que alertan do abandono da dieta mediterránea. E é especialmente a poboación máis nova a que deixa de lado este tipo de patrón alimentario e a que se inclina máis por unha dieta caracterizada por produtos industriais, comida rápida, precociñados, bolería ou aperitivos e cun consumo insuficiente de froitas, verduras e hortalizas.

Convén salientar que unha dieta desequilibrada se relaciona con enfermidades como a hipertensión, a obesidade, a diabetes, doenzas cardiovasculares, trastornos da conduta alimentaria e mesmo certos tipos de cancro. E, aínda que non hai unha relación directa de causa-efecto, pódese afirmar que é un dos factores que pode contribuír a aumentar o risco de que se desenvolvan estas enfermidades.

Inxestión enerxética

A FEN, a través do estudo científico Anibes (Antropometría, inxestión e balance enerxético en España), analizou en 2013 o balance enerxético e os seus determinantes no noso país. Así, comprobouse que a media de inxestión de enerxía por persoa e día en España é de 1810 kcal ao día. Por sexos, os homes inxiren unha media de 1957 kcal cada día e as mulleres unha media de 1660.

En función da idade, cada neno de entre 9 e 12 anos toma unha media ao día de 1960 kcal, cada adolescente de 13 a 17 anos consome 2018 kcal, cada adulto de entre 18 e 64 toma 1816 kcal e cada maior de 65 a 75 anos inxire ao día 1618 kcal.

Neste estudo, a FEN comprobou que ningún dos grupos de idade analizados en España alcanzaba as recomendacións de enerxía. Así, os nenos só cubrían arredor do 82 % desas recomendacións; os adolescentes o 76 %; entre os adultos, o 69 % elas e o 79 % eles e, nas persoas con maior idade, un 74 % eles e un 79 % elas. Porén, a investigación lembra que estas recomendacións son xenéricas e que convén valoralas de forma individual.

Desequilibrio

En liñas xerais, o estudo Anibes establece que a poboación española ten un perfil de inxestión de enerxía desequilibrado:

  • A proporción de proteínas consumidas é do 17 % da inxestión total, cando segundo a EFSA o límite recomendado é do 15 %.
  • A proporción de graxas inxeridas é do 38 % da inxestión total, fronte ao recomendado pola EFSA que vai do 20 % ao 35 %. Ademais, a OMS aconsella que a enerxía consumida a través de ácidos graxos saturados (AGS) non supere o 10 % e, segundo Anibes, a poboación española toma case un 12 %. Aínda así, destácase positivamente de entre os patróns da nosa dieta o alto consumo de ácidos graxos monoinsaturados (un 17 %), que se debe sobre todo ao uso habitual do aceite de oliva, con efectos cardioprotectores.
  • A proporción de hidratos de carbono inxeridos atópase no 41 % e a EFSA establece a súa recomendación entre o 45 % e o 60 % do total da inxestión de enerxía. En materia de azucres, a poboación española consome un 17 % do total da inxestión de enerxía diaria. A EFSA establece o 18 % ou 90 g ao día para un consumo medio de 2000 kcal cada día.

Ademais, o estudo científico Anibes comprobou que, por regra xeral, as cinco fontes principais de enerxía diaria eran, por esta orde, o pan (supoñía un 12 %), o aceite de oliva (9 %), as carnes (o 9 %), a bolería e a pastelería (7 %) e os embutidos e produtos cárnicos (un 6 %).

Tipos de alimentos e frecuencias

O almorzo

Unha alimentación sa e equilibrada implica tomar cada día un almorzo completo, e hai que dicir que é importante na idade adulta, pero máis aínda durante o crecemento. O feito de non almorzar ou de facelo de maneira incorrecta asociouse cun menor rendemento físico e intelectual e cunha menor inxestión dalgúns nutrientes, o que contribúe a un aumento dos desaxustes ou desequilibrios na dieta.

No Estudo ENPE, o 10 % dos enquisados admitiu que non almorzaba todos os días. Por grupos de idade, entre os menores, esa proporción era do 6 % nos máis pequenos (de 3 a 8 anos) e do 11 % cando tiñan entre 9 e 18 anos. Na idade adulta, un 12 % dos entrevistados de entre 19 e 64 anos admitía non almorzar cada día, unha proporción que diminuía ata o 2 % cando eran maiores de 65 anos.

Ademais, e tal e como se reflicte no estudo “Hábitos no almorzo dos nenos españois”, levado a cabo en 2015 pola Fundación Española de Dietistas-Nutricionistas (FEDN) e a Sociedade Española de Pediatría Social (SEPS), o 40 % dos menores españois non almorza de forma habitual en compañía de familiares, o que constitúe un importante erro porque realizar esta comida do día polo menos cun proxenitor é determinante para que os nenos escollan opcións saudables.

É máis, o 33 % dos pais recoñecía darlles aos seus fillos unha peza de bolería todos os días. Neste sentido, convén lembrar que un almorzo saudable é aquel que inclúe estes 3 grupos de alimentos: unha froita, un lácteo e un cereal.

Frecuencia de consumo

E cal é a frecuencia coa que a poboación inxire aqueles alimentos que interveñen na definición dunha dieta saudable ou insá? Segundo os datos recollidos na Enquisa de saúde elaborada polo INE en 2014, un 54 % da poboación española confesa non tomar verduras, ensaladas ou hortalizas a diario e outro 35 % non consome froita cada día, a pesar dos seus beneficios e de que deben ser parte fundamental da nosa dieta (convén lembrar que deberiamos tomar un mínimo de 5 racións ao día).

As froitas e as verduras proporciónanlle ao organismo a cantidade de minerais, vitaminas, antioxidantes e fibra alimenticia que necesita cada día e, ademais, protéxeno de enfermidades cardiovasculares e neurodexenerativas (alzhéimer, osteoporose, artrite reumatoide, ictus cerebral, diabetes ou síndrome metabólica).

Outro dato de interese é que o noso consumo de legumes rolda os 13 gramos diarios, aínda que os expertos recomendan consumir entre 2 e 4 racións á semana (60-80 gramos por ración en cru). Segundo o INE, un 57 % da poboación apenas os toma 1 ou 2 veces á semana e o 13 % menos de 1 vez ou nunca.

Os legumes conteñen moi poucas graxas saturadas e moi pouco sodio, e son ricas en vitaminas, minerais, proteínas vexetais e substancias antioxidantes. Poden axudar a controlar o peso grazas ao seu efecto saciante. Ademais, a fibra dietética que conteñen reduce o risco de padecer enfermidades cardiovasculares mediante diferentes mecanismos, como a diminución do colesterol. Tamén preveñen o cancro de colon e reduce un 7 % o risco de cancro de mama.

En canto ao peso, os expertos recomendan que a ración de consumo sexa de entre 125 e 150 g (peso neto) e que o seu consumo sexa como mínimo de 3 veces por semana. Segundo datos do Panel de consumo alimentario do MAPAMA, cada persoa inxire ao día ao redor de 71 gramos de peixe e da Enquisa europea de saúde en España do INE conclúese que un 57 % da poboación o consome menos de 2 veces á semana ou nunca.

O peixe e o marisco, xunto cos seus produtos derivados, son alimentos cun interesante perfil nutritivo, xa que son ricos en proteínas de calidade, abundantes en ácidos graxos omega-3 e omega-6, fonte de minerais (fósforo, potasio, sodio, calcio, magnesio, ferro, iodo), así como de diversas vitaminas (B1, B2, B3, B12, A, D).

Sal e azucre

O Libro branco da nutrición da FEN establece que os españois consumimos 9,8 gramos de sal ao día, o dobre do recomendado pola OMS, que son 5 gramos ao día. A organización insiste en que un consumo elevado de sal e insuficiente de potasio (menos de 3,5 g) contribúe á hipertensión arterial que, pola súa vez, incrementa o risco de enfermidade coronaria e accidente cerebrovascular.

Os alimentos procesados son unha gran fonte dese sal que consumimos. Por exemplo, os pratos preparados, as carnes procesadas coma o beicon, o xamón ou o salchichón, o queixo ou os aperitivos salgados. Neste sentido, segundo o INE, un 42 % da poboación toma embutidos e friames máis de 3 veces á semana (un 13 % a diario), outro 11 % aperitivos salgados e un 9 % comida rápida.

A OMS tamén alerta de que a inxestión de azucres libres debería reducirse ao longo da vida, en concreto a un 10 % da inxestión calórica total. É máis, advirte de que o consumo de azucre libre aumenta o risco de carie dental e de que o exceso de calorías procedentes de alimentos e bebidas cun alto contido en azucre libre tamén contribúe ao aumento de peso, o que pode dar lugar a ter sobrepeso e obesidade.

Segundo o INE, o 47 % dos españois come doces 3 veces por semana ou máis e, deles, un 26 % faino cada día. Outro 23 % tamén di beber refrescos con azucre máis de 3 veces á semana e o 11 % todos os días.

Tóxicos, actividade física e automedicación

Substancias tóxicas

O consumo de alcol causa unha de cada oito mortes entre persoas de 15 a 64 anos. Ademais, aumenta o risco de padecer cancro da cavidade oral, de farinxe, de larinxe, de esófago, de fígado, colorrectal e de mama.

Aínda así, segundo datos do INE, un 20 % da poboación toma alcol a diario ou de 3 a 6 días á semana e outro 17 % faino 1 ou 2 días por semana. Por tipo de alcol, o 41 % bebe cervexa con alcol tanto entre semana como as fins de semana, outro 56 % toma viño, un 17 % licores doces, o 12 % aperitivos con alcol e un 8 % consome whisky, coñac ou combinados.

Pola súa banda, o tabaquismo é unha das grandes causas de mortalidade do mundo. Con todo, en España, segundo o INE, un 23 % da poboación é fumadora habitual (uns 28 % homes e unhas 19 % mulleres). O 32 % fuma entre 1 e 9 cigarros ao día, o 37 % entre 10 e 19 cigarros e o 31 % máis de 20 cigarros cada día.

Sedentarismo e falta de sono

As bondades da actividade física son incuestionables. A OMS asegura que é o cuarto factor de risco máis importante de mortalidade e tamén unha das principais causas de enfermidades crónicas, coma o sobrepeso e a obesidade. No entanto, a Enquisa europea de saúde en España do INE comprobou que o 37 % da poboación admite ser sedentaria e o 27 % teñen entre 15 e 24 anos.

Doutra banda, tamén o sono xoga un papel fundamental para manter unha boa saúde. Segundo a CAMFIC, durmir cun sono de calidade e no momento adecuado contribúe a ter unha boa saúde mental e física, mellora a calidade de vida e a seguridade viaria e no traballo.

A poboación española dorme unha media de 7 horas. Os expertos da CAMFIC explican que o feito de vivir nun país onde se dedican máis horas ás actividades laborais e con oportunidades de lecer dispoñibles ata ben entrada a madrugada motivan que tendamos a prolongar o noso horario diúrno a base de acurtar tempo de sono. E lembran que este cambio de hábitos altera o funcionamento circadiano do noso organismo (ritmo de sono e vixilia) e a alteración desta coordinación temporal pode dar lugar á aparición de patoloxías en diferentes órganos e sistemas.

Automedicación

Unha enquisa elaborada en 2015 pola SEMFEC detectou que o 72 % da poboación toma medicamentos sen consultar co médico cando lle doe a cabeza, case a metade cando é o estómago o que lle molesta e un de cada tres cando ten febre ou dor de costas.

SEMFEC lembra que se pode tomar unha medicación sintomática (para a febre ou a dor) se o médico informa previamente de como e cando utilizala, é o que se denomina a automedicación responsable.

Porén, no momento en que a toma dun fármaco é por iniciativa propia ou por consello doutra persoa, sen informar nin consultar co médico, fálase de automedicación irresponsable. Aseguran que esta provoca múltiples erros e que implica un risco grave para a súa saúde. As consecuencias máis importantes son: danos directos polo fármaco, interaccións con outros que xa estea tomando, ocultación de enfermidades, empeoramento da enfermidade e resistencia aos fármacos.