Cando comer saudable se nos vai das mans

Ortorexia. Cando comer saudable se nos vai das mans

Todo empeza cun bo propósito: comer de forma saudable. É a mesma decisión que cada día toman moitos cidadáns para levar unha nutrición beneficiosa para a súa saúde. Redúcese a inxesta daqueles alimentos menos recomendables, como a bolaría industrial ou certos ultraprocesados altos en graxas saturadas, sal ou azucres, e aumenta a de froitas, verduras, froitos secos e, en xeral, produtos frescos cociñados de forma saudable (ao vapor, á prancha, en papillota…). Os problemas xorden cando esa decisión se volve demasiado ríxida e pasa de ser un propósito por comer ben a unha obsesión por inxerir só aquilo que cumpre unhas normas demasiado restritivas. É a ortorexia nerviosa, simplificada en moitas ocasións como ortorexia a secas. 

Non é a cantidade, senón a ‘calidade’

O termo ortorexia nerviosa é de aparición relativamente recente. Acúñao a principios dos anos 2000 o médico Steven Bratman. No seu libro Health Food Junkies (Os yonquis da comida sa) repasa algunhas das tendencias en nutrición máis de moda naquela época, como a dieta crudivegana ou a ovolactovexetariana. Bratman definiu a ortorexia como unha fixación pola comida sa que leva a quen a padece a obsesionarse por comer saudable ata o punto de evitar de forma inflexible aqueles alimentos que eles mesmos consideren pouco sans. E esta é a clave: cada persoa define baixo a súa perspectiva que é saudable e que alimentos (ou nutrientes concretos) decide excluír. Mesmo desenvolve crenzas irreais asociadas á comida. 

Este tipo de perfil é co que se están atopando nutricionistas e psicólogos a diario nas súas consultas. Os seus pacientes recoñecen que se alimentan exclusivamente de produtos principalmente orgánicos, ecolóxicos e con determinadas esixencias de hixiene e elaboración. Adoitan excluír todos os ultraprocesados, os alimentos non cociñados na súa casa e, mesmo, todo aquilo que non procede da súa horta ou granxa por temor a morrer “envelenados” polos praguicidas, metais pesados ou calquera outro elemento que considere perigoso. As persoas que sofren este trastorno presentan algúns trazos de personalidade similares ás persoas que padecen anorexia. “A diferenza principal é que o seu foco non está na cantidade de alimento, senón na súa calidade. Ademais, non adoitan estar obsesionados co peso, nin tampouco presentan unha distorsión do seu aspecto físico”, sinala a psicóloga María Rojas Marcos, especializada en trastornos da conduta alimentaria (TCA). 

Falta de criterio unánime

A pesar de que moitos psicólogos e nutricionistas falan abertamente da ortorexia, o Manual diagnóstico e estatístico dos trastornos mentais (DSM-5), a guía oficial que determina que é e que non é un trastorno de índole psicolóxica, segue sen recoñecer a ortorexia como un trastorno da conduta alimentaria. Nin sequera na súa 5ª edición, a máis recente, aparecida en 2016. 

O principal escollo é a falta dun baremo único e globalmente aceptado por toda a comunidade científica. Inicialmente, Bratman estableceu un cuestionario con 10 puntos para determinar a existencia de ortorexia nerviosa, como dedicar máis de tres horas a pensar nos alimentos e a forma de cociñalos, sentirse superiores a aqueles cuxos hábitos alimenticios non son como os seus ou seguir de forma estrita a súa dieta e restrinxir de forma férrea certos alimentos. Pouco despois un grupo de psicólogos italianos desenvolvía outro cuestionario con 15 puntos que, ata a actualidade, segue sendo a ferramenta máis utilizada para determinar se hai ou non ortorexia nerviosa, o ORTO-15. 

Con todo, non hai unhanimidade entre a comunidade de psicólogos. Existen versións resumidas, como o ORTO-11, o Eating Habits Questionnaire (cuestionario de hábitos alimenticios) e outros instrumentos de diagnóstico, como a Escala Teruel, deseñada na Universidade de Zaragoza polos profesores Juan Ramón Barrada e María Roncero. Este cuestionario incide, sobre todo, nas consecuencias emocionais patolóxicas, coma se a comida xera insatisfacción, ansiedade, tensión e o nivel de rixidez a cambiar de hábitos alimenticios. 

No entanto, os investigadores españois conclúen que fai falta máis rigor á hora de definir os instrumentos de medición e recoñecen que nas mostras poboacionais que aceptan realizar os tests hai un claro predominio de mulleres. Este dato, frecuentemente pasado por alto, podería conducir ao erro de crer que a ortorexia nerviosa dáse máis entre as mozas sen ser así.

O efecto instagram

A nosa sociedade dálle un peso enorme á imaxe, máis se cabe hoxe en día co uso e abuso que facemos das redes sociais. Non só hai que ter bo aspecto. Hai que comer saudable e, ademais, facer que sexa bonito. En concreto, Instagram, polo seu enorme impacto visual e a proliferación de perfís cheos de fotos de alimentos de aspecto inmaculado, pode ter, segundo os expertos, parte de responsabilidade no crecemento da incidencia dos casos de ortorexia nerviosa. Así o sinala un estudo da Universidade de Londres de 2017 entre 680 mozos seguidores de perfís relacionados coa alimentación. Segundo esta investigación, canto máis tempo pasan nesta rede social navegando por ese tipo de contidos, maior é a porcentaxe de usuarios con signos de ortorexia nerviosa segundo o cuestionario ORTO-15. En cambio, en Twitter, ao tratarse dunha rede baseada fundamentalmente en palabras e non en imaxes, a relación era moi pequena. A prevalencia de ortorexia nerviosa entre a poboación do estudo foi do 49%, significativamente máis alta que entre a poboación xeral (<1%).

O perfil do paciente

Do mesmo xeito que sucede noutros trastornos da conduta alimentaria, na ortorexia nerviosa adoitan confluír varios factores. Ao ser un trastorno moi recente e non estar aínda tipificado de forma clara e universal, é difícil saber con exactitude o número de persoas afectadas. A pesar de non haber estudos epidemiolóxicos concluíntes, adoitan repetirse certas características, como unha tendencia perfeccionista, certos trazos obsesivos ou persoas obrigadas a manter o seu peso corporal baixo control e a comer de maneira saudable, como modelos, actores ou deportistas.

“Noutras ocasións, a orixe está nunha dieta prescrita nun momento puntual para atallar algunha doenza que requira un determinado manexo nutricional. Outras veces, simplemente xorde do desexo de levar unha dieta máis saudable”, explica a doutora Iria Rodríguez, especialista en Endocrinoloxía e Nutrición. Ao non estar relacionado nin cunha perda de peso nin cun índice de masa corporal determinado, non resulta fácil distinguir cando hai un problema. De feito, desde fóra poden pasar por persoas que se coidan moito e que teñen unha gran forza de vontade para non caer ante as tentacións dalgúns alimentos.

Por dentro, a situación é moi distinta. “Acompáñase dunha rixidez e inflexibilidade na dieta que acaba levando a unha deterioración psicolóxica, xerando ansiedade ou tensión. Pode chegar a afectar ao comportamento social, evitando, por exemplo, comer fóra da casa”, advirte a doutora Rodríguez. Esta estrita restrición de determinados alimentos pode chegar a desencadear outras patoloxías, como déficits de vitaminas e minerais, alteracións menstruais, osteoporoses e mesmo desnutrición e baixo peso. En moitas ocasións, estes síntomas son os sinais de alarma que levan a persoa a buscar axuda profesional. En especial, a do dietista-nutricionista e do psicólogo.

Da rixidez ao consello profesional

Pero como se lle ensina a comer ben a alguén convencido de que o fai á perfección? O dietista Pablo Ojeda, membro da Sociedad Española para el Estudio de la Obesidad (SEEDO), sinala que o primeiro que traballa con este tipo de pacientes é a súa visión da comida en termos de bo ou malo. “É frecuente atoparse cunha persoa absolutamente inflexible que só come bistés á prancha e ensaladas. Ou só alimentos bio, orgánicos ou pouco procesados. Nisto tivo que ver moito o realfood. Como concepto está moi ben, pero levado ao extremo é un movemento moi perigoso, porque converte a comida nunha obsesión”, explica Ojeda.

Insiste na importancia de priorizar os alimentos frescos, de cociñar rico e variado na casa, pero sen perder de vista o compoñente de goce da comida e a importancia das interaccións sociais. “Traballamos o concepto de frecuencia. Haberá alimentos frecuentes que achegan moito en termos nutricionais e que deben estar presentes o 80%-85% do tempo”, explica Ojeda. Aí están a froita e as verduras, pero tamén unhas lentellas estufadas ou un polo asado. “Queda un 15% para eses alimentos máis superfluos, pero que ben colocados no contexto xeral da nosa alimentación permítennos un equilibrio emocional e unha vida social normal. Non esquezamos que na nosa cultura comer tamén é un xantar en familia ou unha pizza cos amigos”, sinala o nutricionista.

Querer comer ben e acabar mal

Na última década aumentou o interese por un estilo de vida saudable. Xa non se trata só de evitar a obesidade. Hai que afinar na alimentación, para sentirse ben e gañar en saúde, aínda que ás veces se fai desde visións extremas e excluíntes. Abriron unha fenda famosas como Miranda Kerr, Jessica Alba ou Gwyneth Paltrow. Todas teñen un punto en común: seguen dietas aparentemente saudables nas que se exclúe algún grupo de alimentos, xa sexan lácteos, cereais, azucres ou os de orixe animal.

Estas mensaxes excluíntes callan especialmente entre a poboación máis nova. “Un recente estudo da Universidade de Pisa evidenciou que máis da metade da mocidade analizada corría risco de desenvolver este tipo de condutas obsesivas coa comida sa”, sinala a psicóloga Rojas Marcos. A familia ou os compañeiros de piso son os primeiros en detectar que algo non vai ben cando se escusan para non compartir mesa ou comida co resto da familia, cando se cociñan os seus propios pratos ou renuncian a saír porque teñen que facer a compra e cociñar. “A unha dieta cada vez máis restritiva súmanselle os sentimentos de culpabilidade cando non cumpren co seu obxectivo. Aos poucos vanse obsesionando, evitan reunións sociais para non ter que dar explicacións por non comer e acábanse illando”, declara esta psicóloga.

Ese excesivo autocontrol provoca moita tensión. A curto prazo xorden cambios de humor e irritabilidade. Co tempo, poden converterse en ansiedade ou depresión. “Ademais, adoitan desenvolver un distorsionado concepto valía en función de se cumpren ou non as súas propias normas”, apunta. A súa autoestima vólvese fráxil e a súa obsesión aumenta para cumprir esas normas que eles se autoimpoñen. As súas interaccións persoais acaban limitándose e moitas persoas acaban illadas da súa contorna. Nalgúns casos, pódese chegarse a dar o paradoxo de que os seus perfís sociais poden chegar a ter miles de seguidores que admiran e encirran a súa pretendida dieta saudable.

Aprender a relacionarse coa comida

Desde a perspectiva destas persoas, acudir á consulta do profesional, xa sexa nutricionista ou psicólogo, supón certa derrota. Mesmo, unha capitulación ante as presións da súa contorna máis inmediata, como familia, adestradores ou amizades. “Son eles os que lles fan ver que a súa rixidez coa comida lles supón un obstáculo para socializar. Non poden ir comer a moitos sitios, séntense xulgados ou pouco entendidos. Isto aumenta os conflitos coas persoas coas que conviven”, relata Rojas Marcos. Cando ceden e aceptan visitar a un psicólogo, fano en busca de ferramentas para relaxar o conflito, non porque crean que teñen un problema.

A psicóloga Rojas Marcos insiste en que “da ortorexia sáese, pero é máis difícil de detectar e previr ca outros trastornos da conduta alimentaria”. Ao non estar tipificado como trastorno e non haber un único protocolo para abordar a ortorexia nerviosa, non hai forma de saber nin a taxa de curación nin canto tempo se tarda de media. Cada psicólogo ou cada nutricionista aplica as técnicas que cre máis oportunhas ante cada caso. “O obxectivo é lograr un cambio de hábitos e de perspectiva ante a alimentación. Por iso hai que traballar desde o principio co paciente e axudarlle a conseguir unha dieta equilibrada, con hábitos realmente saudables, sen extremos nin obsesión, promovendo a súa flexibilidade, provocando un cambio de actitude que lle permita tomar conciencia do que é realmente importante para o seu benestar e beneficioso para ter un bo equilibrio físico e mental”, aclara a psicóloga.

María Rojas Marcos recalca a importancia de traballar en conxunto cun especialista en nutrición. “O paciente necesita un referente que lle dea argumentos sólidos e ben baseados para reintroducir no menú progresivamente os alimentos eliminados”, explica. Iria Rodríguez coincide en que este trastorno ten solución e engade a necesidade de traballar na prevención. “Combátese cunha educación nutricional desde fontes fiables, evitando esas informacións tan pouco rigorosas que hoxe en día se difunden a través das redes sociais”, conclúe. Porque na era da información a saúde depende máis ca nunca de saber atopar as fontes adecuadas para non crer falsas verdades.