Funtzionatzen du... ongi hartuz gero

Melatonina. Funtzionatzen du... ongi hartuz gero

Melatoninak lagundu egiten digu lo egiten, eta prozesu fisiologiko horrek sekulako eragina du gure osasunean eta ongizatean. Berez jariatzen da garunean, zehazki guruin pinealean (organo txiki-txikia da, eta hipotalamoaren atzean dago). Egunean zehar, guruin hori inolako jarduerarik gabe egoten da; argiak, izan ere, eragotzi egiten du askatzea eta esne egon behar duela agintzen dio garunari. Baina gaua heltzean, iluntzen hasten denean eta erretina jabetzen denean giroko argia murrizten ari dela, guruin pineala aktibatu egiten da eta melatonina askatzen hasten da mantso-mantso, harik eta mailarik gorena iristen duen arte goizaldeko 02:00ak eta 04:00ak artean. Aldi berean, estresaren hormona (kortisola) murrizten joaten da. Lo egiteko garaia izaten da.

Denok dugu berezko gaitasuna melatonina jariatzeko, baina zenbait faktoreren eraginez, ekoizpena urritu egin daiteke eta loa galarazi. Espainiako Neurologia Elkartearen esanetan (SEN), populazioaren %25 eta %35 artean ibiltzen dira lo egin ezinik aldian behin, eta %10 eta %15 artean dira gaitz hori modu kronikoan pairatzen dutenak, hau da, 4 milioi heldu inguru. Faktore asko izan daitezke melatoninaren berezko ekoizpena aldarazteko gai: estresa, argi kutsadura gai elektroniko gehiegi erabiltzeagatik, adina, sendagaiak, zenbait gaixotasun… Larritasun handia sortzen du lo ongi egin ezinak eta jende askok pastilletan bilatzen du irtenbidea.

Gehigarria edo sendagaia

Melatonina hormona bat da eta berez jariatzen dugu, baina 1958. urtean isolatu egin zuten guruin pinealetik, eta horri esker sintetizatu egin daiteke laborategietan, eta gehigarri gisa merkaturatzen da (salmenta librekoa da) edo sendagai gisa (errezetarekin). Araudiaren inguruan nahiko eztabaida izan da, beste hormona batzuk medikuak aginduta hartu behar izaten direlako, baina melatonina, aldiz, gehigarri dietetiko gisa hartzen dutelako zenbait herrialdetan (dosia gorabehera), Ameriketako Estatu Batuetan esaterako. Beste herrialde batzuetan, ordea, Australian eta Erresuma Batuan adibidez, sendagaitzat hartzen dute, eta errezetarekin bakarrik saltzen da. Europako Batasunean, berriz, bi eratan merkaturatzen dute.

Elikadura arloko Segurtasunaren Europako Agintaritzak (EFSA) egindako ebazpenei jarraituz, Elikadura arloko Segurtasunaren Espainiako Agentziak (AESAN) 2009an baimendu egin zuen hormona hori daramaten gehigarriak merkaturatzea, baldin eta dosia ez bada 1,9 mg-tik gorakoa (1 mg-tik 1,9 mg-ra bitartekoa izaten da). Sendagai gisa ere badago 2007. urteaz geroztik, orduan baimendu zuen-eta Sendagaiaren Europako Agentziak (2 mg-ko dosia dago onartua). Garrantzitsua da sendagaia eta gehigarria ongi bereiztea: sendagaian, melatonina izaten da printzipio aktiboa, eta gehigarri batean, osagai bat gehiago baino ez da izaten. Rybel Wix Ramos medikuak azaldu du zein den desberdintasun nagusia, La Princesa Unibertsitate Ospitaleko Neurofisiologia arloko espezialistak (Madril): “Sendagai gisa, farmako bati egiten zaizkion ebaluazio guztiak eginak izaten ditu melatoninak, eta entsegu klinikoak gainditu behar izaten ditu eta eraginkortasuna zorrotz frogatu ikerketen bidez. Horrelakorik ez da gertatzen gehigarriekin”.

Espainian melatoninazko gehigarri asko saltzen da, baina sendagaietan bik bakarrik lortu dute baimena, haurrentzako batek eta helduentzako beste batek. “Helduei ematen zaiena 55 urtetik gorako pazienteentzat izaten da, insomnioarekin eta nahasmendu zirkadianoarekin dabiltzanean hartzeko (loa atzeratzen zaielako, jet laga dutelako, gaueko lanaldian ari direlako), eta haurrena, berriz, neurogarapeneko nahasmendua eta insomnioa dutenei ematen zaie”, argitu du neurofisiologoak.

Eraginkorrak al dira produktu horiek?

Eraginkorrak direla frogatzeko entsegu klinikoak gainditu beharra dagoen arren, egun merkatuan dagoen sendagaiaren entsegu klinikoek eman dituzten emaitzak ez dira, egia esan, guztiz adierazgarriak ere. Zehazki, bi entsegu klinikok frogatu dute lo hartzeko itxarote denbora murrizteko gaitasuna dutela. “Sendagai erako melatoninak adin handiko pazienteetan erakutsi du eraginkortasun handiena; horiek zahartuta izaten dituzte garuneko ekoizpen egiturak, eta apalduta izaten dute hormona hori berez sortzeko gaitasuna. Egiaztatua dago askatze luzeko melatonina hori hartzean lehenago lokartzen direla eta hobeto lo egiten dutela. Hurrengo goizean, gainera, ez dute izaten sedatze sintomarik eta ez die kalterik sortzen trebetasun motorretan (ez da berdin gertatzen somniferoak edo lo-eragileak hartzean). Tratamendua eteten denean, bestalde, ez da sumatzen mendekotasunik edo abstinentzia sintomarik”, azaldu du loaren arloko espezialistak.

Gehigarrien eraginkortasunari buruz ez daiteke eman halako daturik, ez baita egiten entsegu klinikorik. “Melatoninaz eginda dauden gehigarriak ez dira plazeboak, baina horien mekanismo farmakozinetikoak (organismoan metabolizatzeko modua) eta farmakodinamikoak (eraginak) ez dira sendagaiek dituzten berdinak”. Errezetarik gabe eros litezkeen arren, espezialista guztiek ohartarazten dute haiei galdetzea komeni dela edozein gehigarri hartzen hasi aurretik. Insomnioa agerrarazten duten arrazoiak, izan ere, askotarikoak izaten dira, eta kasu bakoitza banaka aztertu behar da. Horretaz gain, gerta daiteke interakzioak sortzea ere sendagai batzuekin, adibidez koagulazioaren eta konbultsioen aurkakoekin, baita beste gehigarri batzuekin ere. Eta neurririk gabe hartzeak, loaren nahasmendua zerk eragin duen jakin gabe, kontrako eragina ere ekar dezake: inhibitu egin dezake hormonaren berezko ekoizpena eta arazoa betikotu. “Melatoninak loaren zikloa eta beste prozesu asko ere doitzen ditu –hazkundearen hormonaren jarioa ere bizkortzen du–, eta kontrako eraginak sorraraz ditzake zenbait pertsonarengan, adibidez haurdunengan, haurrengan eta nerabeengan.

Melatoninaren kontsumoa, izan sendagai eran edo izan gehigarri gisa, beti oinarritu behar litzateke medikuaren aginduetan, eta lo egiteko arazoak dituzten pazienteek, gehigarriak beren kabuz hartu beharrean, loaren unitate batera jo behar lukete. Loaren patologia oso konplexua da, eta gehienetan ez da konpontzen gominola batekin”, nabarmendu du.

Askatze azkarra edo luzea

Melatonina exogenoa (kanpotik datorrena) bi eratakoa izan daiteke: ekintza azkarrekoa edo ekintza luzekoa. Lehenbizikoa loaldia hasteko izaten da egokia eta bigarrena, zeina mantsoago xurgatzen den eta eragin luzeagoa duen, loari eusteko izaten da. Gehigarrietan bi eratakoak erabiltzen dira, baina sendagaietan ekintza luzeko melatonina bakarrik erabiltzen dute. Lo hartzeko uneari loturiko insomniorako (haur batek 20 minutu igaro orduko hartu behar luke lo eta heldu batek 30 minutu igarotzerako), ekintza azkarreko melatonina gomendatzen da. Zenbait ikerketaren arabera, gehigarri horiek 7-12 minutu artean murrizten dute lo hartzeko denbora, baina garrantzitsua da argi uztea ikerlan horiek ez dutela frogatu azkarrago lo hartzeko ez ezik lagungarriak ote diren lotan denbora gehiago emateko ere. Loaldiari eusteko insomnioa dagoenean, hau da, gau erdian esnatu eta lo hartu ezinik gabiltzanean edo insomnio mistoa agertzen denean (batzuetan lo hartzeko unean eta besteetan loari eusteko unean), baita garaia baino lehen esnatzeko joera dagoenean ere, hobe izaten da askatze luzeko melatonina hartzea. Hormona hori modu jarraituan askatzen da eta 8-10 orduz mantentzen ditu odoleko mailak.

Zer ordutan hartu behar da?

Melatonina mota ongi aukeratzea bezain garrantzitsua da (izan gehigarri eran edo izan sendagai eran), dosiarekin eta hartzeko orduarekin ere asmatzea, ongi egin ezean ez baitu emaitza onik emango. Hartzeko ordua zein izan behar duen jakitea zaila da espezialista batengana jo gabe. Kontsultan, ahalegina egiten da jakiteko zerk eragiten duen melatonina gutxiago sortzea edo ekoizpena etetea eta lo hartu ezinik ibiltzea, eta, horretarako, aztertu egiten da zein ordutan izaten den melatonina ekoizpen gorena. Hormona hori modu naturalean aktibatzen da iluntzen duenean, eta mantso-mantso joaten da jarioa areagotzen, 02:00ak eta 04:00ak artean goia jotzen duen arte, eta hortik aurrera apaltzen hasten da. Ordu horiek gutxi gorabeherakoak dira, eta norberaren kronotipoa hartu beharra dago aintzat (ikus aurreko orriko grafikoa). Hori dela eta, pastilla ez da beti hartu behar lotara joan baino ordu erdi lehenago, gehigarri gehienetan esaten duen bezala; pertsona batzuei ongi etorriko zaie jarraibide hori, baina beste batzuek agian ordubete lehenago hartu beharko dute, eta besteek 2 ordu lehenago.

Haurrak: beti pediatraren eskuetan

Haurrei buruz ari garenean, zuhurtziaz jokatu behar da hormona horrekin, eta beti galdetu behar zaio pediatrari. Haurrentzako melatonina sendagai gisa erabiltzen denean, neurogarapenaren nahasmendua duten haurrentzat bakarrik izan behar luke, adibidez espektro autistaren nahasmendua, arretaren nahasmendua eta hiperaktibitatea edo desgaitasun intelektuala dutenentzat, haur horien %80k loaren nahasmendua daukatelako, eta sendagai horiek funtsezkoak dira esku-hartze terapeutikoan (ez dira sartzen Gizarte Segurantzan).  Gainerako haurrentzat, medikuak melatoninazko gehigarri bat gomendatzen badu, tratamendu nagusiaren osagarri izango da beti, eta tratamendu nagusia loaren inguruko higiene eta ohiturei lotua egongo da. 

“Melatonina gomendatu aurretik, gurasoei galdetu behar zaie ordutegien inguruan, eta haurrak loaren errutina ona duela ziurtatu. Egokia bada, hurrengo pausoa da aztertzea eta ikustea zein den zehazki tratatzen ari garen arazoa. Gerta liteke lo hartzeko zailtasuna izatea edo loari eusteko zailtasuna; agian arazoren bat egon liteke ikuspegi zirkadianotik edo bestelako faktoreren batek erasan diezaioke loari, adibidez estres garai batek, zurrungak edo apneak. Azken horiek esnatu egin dezakete haurra, eta gurasoek pentsa dezakete insomnioa duela”, azaldu du Oscar Sans-ek, zeina Loaren Espainiako Elkarteko Pediatria Taldeko koordinatzailea den eta Sant Joan de Deu Ospitaleko Loaren Unitatekoa ere bai. 

Errezetarik gabe modu librean saltzen diren gehigarriak, osaerari dagokionez, berdinak dira haur eta helduentzat, eta aurkezpena da desberdintasun bakarra. Haurrentzat gehiago merkaturatzen da tanta edo jarabe moduan, eta helduetan konprimatu moduan. Osaerari dagokionez, marka batzuek melatonina bakarrik daukate eta beste batzuek bestelako substantzia batzuk ere izaten dituzte, adibidez melisa eta Bach-en loreak. “Pediatrian oso kasu jakinetan ari gara melatonina gomendatzen (eta beti tratamendu osagarri gisa) loaren hasierako unea hobetzeko. Beste era bateko arazoetarako, adibidez gaueko izuei erantzuteko, gau erdiko esnaldiei edo amesgaiztoei, ez da frogatu funtzionatzen duenik”, azaldu du espezialistak. “Gainera, sekula ez zaie eman behar 6. hilabetea baino lehen, melatonina doitzen duen sistema ez baitago behar bezain heldua adin horretan”, ohartarazi du.

Dosiak eta nahi gabeko ondorioak

Espainian melatonina gehienez ere 1,9 mg duten gehigarriak aurki daitezke, eta horregatik agian, oso ohiko bihurtu da AEBetara joandakoan erostea (prestakin batzuek 10 mg baino gehiago dute) edo Internet bidez. Baina melatonina kontzentrazio handiagoa duten gehigarriak hartzeak ez du eragin handiagoa ekarriko. “Ez da frogatu melatonina dosi handiagoak eraginkorragoak direnik”, azaldu du Wix Ramosek. Orduan, beharrezkoa al da dosi handiagoak hartzea? Ez. Melatonina oso erraz kanporatzen da gernuaren bidez eta ez du toxikotasunik eragiten dosi handietan, baina gisa horretako gehigarriak kontrolik gabe erabiltzea ez da kaltegabea. Zenbait erakundek egindako txostenetan behin eta berriz ohartarazi dute gehigarri horiek neurriz kanpo hartzeak azkenerako larritu egin ditzakeela loari loturiko arazoak eta nahi gabeko ondorio batzuk sortu; halaxe dio Journal of Clinical Sleep Medicine aldizkariak 2017an argitaratu zuen ikerlan batek. “Ikusi da adin handiko pertsona batzuetan eragin kaltegarriak eduki ditzakeela aldartean eta egunean zeharreko jardueran. Baina, batez ere, kontrako eragin hauek agertu izan dira gehienbat: buruko mina, faringitisa, zorabioak, goragalea, astenia, haserrekortasuna, urduritasuna, sabelaldeko mina, bizkarrekoa eta digestioa egiteko zailtasunak”, azaldu du Wix Ramosek.

Amesgaiztoak eta amets arraroak?

Melatonina hartzen duten kontsumitzaile batzuek adierazi dute amesgaiztoak izaten dituztela hormona hori hartzen hasi zirenetik, baina ez dago txosten edo ikerketa ofizialik horren inguruan. Ezin esan
gehigarriak hartzearen ondorio diren amesgaizto horiek edo estres psikologiko baten ondorio, zeinak aldi berean insomnioa ere eragingo lukeen. Hipotesi gisa esan izan da melatoninak luzatu egin dezakeela REM loaldia (sakona), amets gehien izaten dugun fasea alegia, eta horregatik izango ote den. Gauez lo hartu ezinik gabiltzanean gehigarri eta sendagaietara jo aurretik, medikuaren iritzia eskatu behar da, eta hark esango du zer den egokiena guretzat eta noiz hartu behar dugun. Horrela bakarrik lortuko dugu melatoninak egoki funtzionatzea.